آدم (آیین زردشت)در این مقاله به آدم در آیین زردشت و انسانشناسی زردشت پرداخته میشود. ۱ - کیومرثبنابر عقاید زردشتیان «نخستین انسان» کیومرث (در پهلوی گَیومرت یا گَیومَرْد، به فارسی گیومرث یا كیومرث، در عربی جیومرت، در اوستا گَیه مَرْتَن) نام دارد. این نام در اصل به معنی «زندگی میرا» است و در برابر «زندگی نامیرا» که خاص توصیف خدایان است، در تسمیه «نخستین انسان » به کار رفته است. کیومرث ششمین مخلوق از آفریدگان ششگانه (گاهی هفتگانه) اورمزد (= اَهُورَمَزْدا) است. ۲ - چگونگی آفرینشچگونگی آفرینش او در کتابهای پهلوی زردشتی و نیز در منابع دوران اسلامی که اطلاعات آن‌ها اساساً مبتنی بر ترجمه خداینامه پهلوی به عربی بوده، آمده است. بنابر اسطوره خلقت زردشتی، اورمزد کیومرث را در مدت ۷۰ روز آفرید. [۱]
بندهش، بند ۲۱، به کوشش تهمورث دینشاه انکلساریا، بمبئی، ۱۹۰۸م.
خلقت او در ۳ هزاره دوم از عمر ۰۰۰، ۱۲ساله عالم انجام پذیرفت.نخست اورمزد از روشنی بی‌آغاز (= ازلی) «هیأت آتش » (در پهلوی «آسْرو كرب») را آفرید و کیومرث را به این شکل خلق کرد [۲]
منوچهر جوان جم، «دادِستان دینیگ»، پرسش ۶۳، بند ۳، متون اوستایی و پهلوی (ک ۳۵)، به کوشش آرتور کریستن سن، کپنهاک، ۱۹۲۴م.
و گرمی این نور ازلی است که در نطفه آدمیان وجود دارد، [۳]
بندهش، بند ۱۳، به کوشش تهمورث دینشاه انکلساریا، بمبئی، ۱۹۰۸م.
اما تن او از گِل [۴]
روایات پهلوی، ج۱، ص۱۳۶، بند ۳۶، به کوشش دابار، بمبئی، ۱۹۱۳م.
یا از زمین آفریده شد. [۵]
بندهش، بند ۱۳، به کوشش تهمورث دینشاه انکلساریا، بمبئی، ۱۹۰۸م.
۲.۱ - لقبشاید از این روست که کیومرث در کتابهای پهلوی [۶]
دینکرد، س ۱، به کوشش مدن، بمبئی، ۱۹۱۱م.
و منابع دوران اسلامی [۷]
علی بن حسین مسعودی، التنبیه و الاِشراف، ج۱، ص۸۵، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۹۴م.
[۸]
حمزه اصفهانی، سنی ملوک الارض و الانبیاء، ج۱، ص۱۶، بیروت، دارمکتبه الحیاه، ۱۹۶۱م.
[۹]
حمزه اصفهانی، سنی ملوک الارض و الانبیاء، ج۱، ص۵۶، بیروت، دارمکتبه الحیاه، ۱۹۶۱م.
[۱۰]
ابوریحان بیرونی، آثار الباقیه، ج۱، ص۹۹، به کوشش ادوارد زاخائو، لایپزیک، ۱۹۲۳م.
لقب گِلشاه (ملک الطین) دارد.این لقب در بعضی منابع اسلامی به صورت گرشاه (ملک الجبال، شاه کوه) نیز آمده، و این ابهام از خط پهلوی ناشی شده است. [۱۱]
آرتور کریستن سن، نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاری افسانه‌ای ایرانیان، ج۱، ص۸۵ ـ۱۲۳، ترجمه احمد تفضّلی و ژاله آموزگار، تهران، نشر نو، ۱۳۶۴ش.
۳ - اختلاط خیر و شرکیومرث همچون دیگر آفریدگان این جهانی («گیتی» در اصطلاح کتابهای پهلوی) به مدت ۰۰۰، ۳ سال بی‌حرکت ماند. در آغازِ ۳ هزاره سوم اهریمن به جهان حمله کرد، و از این زمان دوران اختلاط خیر و شر آغاز گشت. اهریمن بر آسمان و آب و زمین و گیاه و گاو « یکتا آفریده» (پیش نمونه حیوانات مفید) تاخت و همه را با بدی آلوده کرد، اما نتوانست کیومرث را بلافاصله بکشد، زیرا مقدّر شده بود که وی به مدّت ۳۰ سال آسْتُو ویداد، دیومرگ، توانست او را از میان ببرد. ۴ - نخستین زوجدر هنگام مرگ نطفه او بر زمین ریخت؛ بخشی از آن را ایزد نَرْیوسَنْگ برگرفت و بخشی دیگر به اِسْپَندارْمَذ، ایزد بانوی زمین، سپرده شد. پس از ۴۰ سال از این نطفه نخستین زوج بشر به نامهای مَشی و مَشیانه (یا مَهْلی و مَهلیانه و غیره) به صورت ریواسی از زمین روییدند، همانند و هم بالا و به یکدیگر پیوسته بودند. ۵ - اغوای شیطانسپس آفریدگار در آن‌ها جان دمید و از یکدیگر جدا گشتند و به صورت انسان درآمدند. [۱۲]
بندهش، ، فصل ۱۴، به کوشش تهمورث دینشاه انکلساریا، بمبئی، ۱۹۰۸م.
[۱۳]
حمزه اصفهانی، سنی ملوک الارض و الانبیاء، ج۱، ص۵۷، بیروت، دارمکتبه الحیاه، ۱۹۶۱م.
[۱۴]
ابوریحان بیرونی، آثار الباقیه، ج۱، ص۱۰۰، به کوشش ادوارد زاخائو، لایپزیک، ۱۹۲۳م.
نخست به خدایی اورمزد معترف شدند، اما بر اثر اغوای اهریمن، وی را آفریدگار جهان دانستند.۵.۱ - پس از اغوااین اندیشه و گفتار دروغ سبب شد که هر دو گناهکار شدند به گونه‌ای که روان آنان تا پایان جهان دوزخی شد. ۳۰ روز بدون غذا گذرانیدند و با گیاهان خود را پوشانیدند. سپس در بیابان بزی یافتند و شیر آن را دوشیدند و خوردند. بعد از گذشت ۳۰ روزِ دیگر به گوسفندی برخوردند و آن را کشتند و کباب کردند و خوردند. بعد از آن بافتن جامه، استخراج آهن و ساختن افزارهای آهنین را آموختند. پس از گذشت ۵۰ سال دارای ۷ جفت فرزند توأمان شدند و از آنان نسل بشر به صورت نژادهای گوناگون ادامه یافت. [۱۵]
بندهش، ، فصل ۱۴، به کوشش تهمورث دینشاه انکلساریا، بمبئی، ۱۹۰۸م.
۶ - پیش نمونه انساندر این اسطوره کیومرث در واقع «پیش نمونه» انسان به شمار می‌رفته است، به همین جهت توصیفی که از او شده توصیف انسان واقعی نیست؛ گفته شده است که بالا و پهنای او مساوی و به اندازه ۴ نای بود و همچون خورشید می‌درخشید. [۱۶]
بندهش، فصل ۱ الف، به کوشش تهمورث دینشاه انکلساریا، بمبئی، ۱۹۰۸م.
نخستین جفت واقعی بشر مَشی و مَشیانه بوده‌اند.۷ - نخستین انساننویسندگان دوران اسلامی که به شرح تاریخ و عقاید دینی ایران پیش از اسلام می‌پردازند، غالباً در مقام مقایسه ، کیومرث را با آدم بشر یکی می‌دانند؛ [۱۷]
ابوجعفر قدامه بن جعفر، کتاب الخراج، ج۱، ص۲۳۴، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۹م.
[۱۸]
محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۱، ص۱۷، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۷۹ـ۱۸۸۱م، ج ۱.
[۱۹]
محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۱، ص۱۴۷، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۷۹ـ۱۸۸۱م، ج ۱.
[۲۰]
محمد بن محمد بلعمی، ترجمه تاریخ طبری، ج۱، ص۴، به کوشش محمدتقی بهار و محمد پروین گنابادی، تهران، زوّار، ۱۳۵۳ش.
[۲۱]
حمزه اصفهانی، سنی ملوک الارض و الانبیاء، ج۱، ص۱۴، بیروت، دارمکتبه الحیاه، ۱۹۶۱م.
[۲۲]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، تاریخ غرر السّیر، ج۱، ص۱، به کوشش هرمان زوتنبرگ، پاریس، ۱۹۰۰م.
[۲۳]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، تاریخ غرر السّیر، ج۱، ص۳، به کوشش هرمان زوتنبرگ، پاریس، ۱۹۰۰م.
اما در بعضی روایتهای دیگر مَشی و مَشیانه را قرینه آدم و حوّا دانسته‌اند. [۲۴]
ابوریحان بیرونی، آثار الباقیه، ج۱، ص۹۹، به کوشش ادوارد زاخائو، لایپزیک، ۱۹۲۳م.
[۲۵]
محمد بن محمد بلعمی، ترجمه تاریخ طبری، ج۱، ص۱۱۳، به کوشش محمدتقی بهار و محمد پروین گنابادی، تهران، زوّار، ۱۳۵۳ش.
در میان اقوام قدیم ایرانی اشخاص دیگری نیز مانند هوشنگ، تهمورث، جمشید و مَتو (که نامش در منوچهر باقی است) در اصل نخستین انسان به شمار می‌رفته‌اند، اما اینان بعدها این مقام خود را از دست داده و در میان قهرمانان و شاهان اساطیری جای گرفته‌اند، چنانکه کیومرث نیز در تاریخ حماسی ایران نخستین شاه روی زمین به شمار آمده و نقش «نخستین انسان» بودن او فراموش شده است. ۸ - فهرست منابع(۱) حمزه اصفهانی، سنی ملوک الارض و الانبیاء، بیروت، دارمکتبه الحیاه، ۱۹۶۱م. (۲) محمد بن محمد بلعمی، ترجمه تاریخ طبری، به کوشش محمدتقی بهار و محمد پروین گنابادی، تهران، زوّار، ۱۳۵۳ش. (۳) بندهش، به کوشش تهمورث دینشاه انکلساریا، بمبئی، ۱۹۰۸م. (۴) ابوریحان بیرونی، آثار الباقیه، به کوشش ادوارد زاخائو، لایپزیک، ۱۹۲۳م. (۵) عبدالملک بن محمد ثعالبی، تاریخ غرر السّیر، به کوشش هرمان زوتنبرگ، پاریس، ۱۹۰۰م. (۶) دینکرد، به کوشش مدن، بمبئی، ۱۹۱۱م. (۷) روایات پهلوی، به کوشش دابار، بمبئی، ۱۹۱۳م. (۸) محمد بن جریر طبری، تاریخ، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۷۹ـ۱۸۸۱م. (۹) ابوجعفر قدامه بن جعفر، کتاب الخراج، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۹م. (۱۰) آرتور کریستن سن، نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاری افسانه‌ای ایرانیان، ترجمه احمد تفضّلی و ژاله آموزگار، تهران، نشر نو، ۱۳۶۴ش. (۱۱) علی بن حسین مسعودی، التنبیه و الاِشراف، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۹۴م. (۱۲) منوچهر جوان جم، «دادِستان دینیگ»، متون اوستایی و پهلوی (ک ۳۵)، به کوشش آرتور کریستن سن، کپنهاک، ۱۹۲۴م. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آدم، قسمت زردشت»، ج۱، ص۱۳۴. رده‌های این صفحه : عقاید زرتشتیان
|