آداب تعلیم در اسلامتعلیم و تعلم از مهم‌ترین امور سعادت‌آفرین برای بشر است. در اسلام معیارها و ضوابطی در راستای انجام وظیفه خطیر تعلیم برای معلم معین شده است. فهرست مندرجات۲ - بیان آداب تعلیم ۲.۱ - شایستگی برای تدریس ۲.۲ - حفظ مقام و منزلت علم ۲.۳ - بذل علم برای اهل آن ۲.۴ - احترام به شاگردان ۲.۵ - رشد معنوی شاگردان ۲.۶ - برابری بین شاگردان ۲.۷ - پرورش فکری شاگردان ۲.۸ - حق پذیری و انصاف ۲.۹ - صمیمیت با شاگرد ۲.۱۰ - سادگی بیان و رعایت اعتدال ۲.۱۱ - رعایت جهات معنوی ۲.۱۲ - دیگر موارد ۳ - فهرست منابع ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - مقدمهاهمیت آموزش و وظیفه مقدس آموزگاری در اسلام، بر کسی پوشیده نیست. هر نعمت متناسب با خود شکری دارد. شکر نعمت دانش، گسترش و نشر آن در میان جامعه است (زکاة العلم ان تعلّمه عباد الله) پیامبران معلّمان جامعه بوده‌اند و برای رشد معنوی و تزکیه روحی جامعه تلاش می‌کردند. «و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمة؛ (پیامبر) مردم را پرورش داده و به آنان کتاب و حکمت را می‌آموزد». از دیدگاه اسلام علم متاعی نیست که بتوان آن را با سایر متاع‌های دنیا معامله کرد و برای خود مال و مقام به دست آورد. دانش هدیه الهی و تحفه‌ای از جنس نور است که به خواست الهی، دل‌های بندگان خاص خدا را روشن می‌سازد. [۳]
شهید ثانی، زین‌الدین بن علی عاملی، منیة المرید فی ادب المفید و المستفید، ص۱۴۹، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۲.
«انما هو نور یقع فی قلب من یرید الله ان یهدیه» معلم متعهد با صاحبان مشاغل دیگر تفاوت دارد. او به دانش‌آموزان تنها اطلاعات انتقال نمی‌دهد. آموزگار الگوی آنان و مسئول پرورش استعداد‌های علمی و معنوی آنان است. آموزگار با ایمان تنها درس فیزیک، شیمی، فقه، فلسفه و... نمی‌دهد. او راه و روش انسان شدن و به مقام خلیفة اللهی رسیدن را نشان می‌دهد. ۲ - بیان آداب تعلیمانجام چنین وظیفه‌ای خطیر و مهم آداب ویژه‌ای دارد. اسلام معیارها و ضوابطی که معلم را در راستای انجام این وظیفه مهم یاری رساند، معین کرده است. رعایت این موازین لازم است و غفلت از آن‌ها زیان‌های جبران‌ناپذیری به شاگردان وارد می‌کند. شرح این موازین در این نوشتار کوتاه نمی‌گنجد؛ تنها برخی از مهم‌ترین آداب آموزش در اسلام با اختصار بیان می‌شود. ۲.۱ - شایستگی برای تدریسمعلم تا زمانی که به لیاقت خود برای تدریس مطمئن نشده است اقدام به تدریس نکند. درس دادن بدون آمادگی هم خیانت به شاگرد است و هم موجب ذلت استاد می‌شود. امام صادق (علیه‌السّلام) به مفضل فرمودند: «تو را از دو خصلت که در آن هلاک افراد است نهی می‌کنم. اول باطل را به دین خدا نسبت دهی؛ دوم به چیزی که یقین نداری فتوا دهید». ۲.۲ - حفظ مقام و منزلت علمدانش سرمایه کسب و کار نیست. علم امر مقدس و دارای منزلت رفیع است. پس دانشمند کاری نکند که با منزلت علم سازگار نیست؛ به طور مثال استاد بدون ضرورت و مصلحت برای تدریس به نزد شاگرد نرود و از اجرت گرفتن در مقابل تعلیم به خصوص در معارف دین بپرهیزد. امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «دانشمند، حقیقتاً دانشمند نخواهد بود مگر اینکه در برابر (بذل) دانش خود چیزی از حطام دنیا نگیرد.» ۲.۳ - بذل علم برای اهل آنامام باقر (علیه‌السّلام) فرمودند: «زکات علم آنست که دانش خود را به بندگان خدا بیاموزی» هدایت و تربیت افراد موجب می‌شود که انسان در پاداش کار‌های نیک آنان شریک باشد. استاد اگر شخصی را مستحق و مستعد دانش دید، از بذل علم به او دریغ نورزد؛ اما به نااهلان که دانش را برای استفاده در راه نادرست می‌آموزند آموزش ندهد. از امام علی (علیه‌السلام) نقل شده است: «نهادن دانش نزد نااهل همچون آویختن جواهرات، لؤلؤ و طلا بر گردن خنازیر است». [۷]
شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، منیة المرید فی آداب المفید والمستفید، ص۱۸۴، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۲.
۲.۴ - احترام به شاگرداناستاد موظف است به شاگردان خود احترام بگذارد و از تحقیر آن‌ها بپرهیزد. استاد دلسوز به آراء شاگردان خود توجه می‌کند و از این طریق به آن‌ها اعتماد به نفس می‌بخشد. این عمل موجب رشد افکار و امیدواری شاگردان می‌شود. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: «به آنان که دانش می‌آموزید، احترام کنید» و نیز پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: «هر کس به دانشجویی اهانت کند به من اهانت کرده است». [۹]
برخوردار فرید، شاکر، آداب الطلاب (زندگینامه آقا مجتهدی تهرانی)، ص۷۰، تهران، ابرون چاپ اول، ۱۳۷۹.
۲.۵ - رشد معنوی شاگردانتعلیم و تزکیه در اسلام مقارن و ملازم همدیگرند. از این رو استاد سعی در رشد معنوی شاگردان همگام با ترقی علمی آنان دارد. ۲.۶ - برابری بین شاگردانآموزگار نباید بین شاگردان در رفتار و توجه تبعیض قائل شود. حضرت امام صادق (علیه‌السّلام) در تفسیر آیه «ولا تصعر خدک للناس» می‌فرماید «مردم باید در بذل علم در نزدت برابر باشند» [۱۱]
شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، منیة المرید فی آداب المفید والمستفید، ص۱۸۵، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۲.
پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: «دورترین آفریدگان از خدا، دو کس است: کسی که در مجلس امرا می‌نشیند و هر سخن ظالمانه‌ای که آن‌ها بگویند تصدیق می‌کند و معلم اطفال که بین آن‌ها به برابری رفتار نمی‌کند و در مورد یتیم خدا را در نظر نمی‌گیرد.» ۲.۷ - پرورش فکری شاگرداناستاد تنها به انتقال معلومات خود به شاگردان بسنده نمی‌کند؛ بلکه از طریق سؤال‌های دقیق زمینه رشد فکری و خلاقیت آن‌ها را فراهم می‌سازد؛ به‌علاوه از این راه می‌تواند استعداد‌های آنان را کشف کند و به فعلیت برساند. استاد علامه جوادی آملی نقل می‌کند: وقتی‌که مرحوم علامه طباطبایی تفسیر المیزان را می‌نوشت سؤال‌های درباره مطالب قرآنی و غیر قرآنی از ایشان پرسیده می‌شد. ایشان پاسخ به این سؤال‌ها را به شاگردان خود واگذار می‌کردند... «ایشان همه این کارها را می‌کردند و بر آن اصرار می‌ورزیدند تا دوستان و شاگردانشان متفکر بار آیند و رشد فکری و توانمندی علمی بیشتری پیدا کنند.» [۱۳]
جوادی آملی، عبدالله، مهر استاد (سیره عملی و علمی استاد جوادی آملی)، ص۱۳۴، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ اول، ۱۳۸۱.
۲.۸ - حق پذیری و انصافاستاد باید همیشه برمدار حق باشد. اگر انتقاد شاگرد بر او وارد بود، به صراحت به آن اعتراف کند و نیز اگر درگذشته مطلبی را ناقص یا نادرست تقریر کرده است اصلاح کند و خطای نظر خود را به صراحت اعلام کند. [۱۴]
شهید ثانی، زین‌الدین بن علی عاملی، منیة المرید فی آداب المفید والمستفید، ص۱۹۷، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۲.
۲.۹ - صمیمیت با شاگرداستاد از طریق جویا شدن نام، احوال و سراغ گرفتن از افرادی که غائب‌اند نسبت به شاگردان اظهار صمیمیت و محبت می‌نماید. [۱۵]
شهید ثانی، زین‌الدین بن علی عاملی، منیة المرید فی آداب المفید والمستفید، ص۱۹۴، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۲.
این کار علاوه بر تأثیر اخلاقی شگرف، شور و شوق علمی دانشجویان را افزایش می‌دهد.آیت‌الله جوادی آملی می‌گوید: وقتی پدرم رحلت کردند ما از قم به آمل رفتیم. در غیاب ما اساتید بزرگوار ما مرحوم محقق داماد و مرحوم آقا میرزا‌هاشم آملی (رضوان‌الله‌علیه) برای بزرگداشت مرحوم پدرم مجلس ترحیم گرفتند این کمال شاگرد پروری و کمال بزرگواری بود. [۱۶]
جوادی آملی، عبدالله، مهر استاد (سیره عملی و علمی استاد جوادی آملی)، ص۱۷۸، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ اول، ۱۳۸۱.
۲.۱۰ - سادگی بیان و رعایت اعتدالبر استاد در هنگام تدریس لازم است از جملات فصیح و آسان استفاده کند. در توضیح و بیان مطلب از حد اعتدال خارج نشود و سطح فکری شاگردان را رعایت کند توضیح زیاده از حد نیاز، تکرار اختصار مخل به مطلب، شتاب در بیان و خروج از موضوع، ازجمله آفات تدریس است. ۲.۱۱ - رعایت جهات معنویازآنجاکه تدریس و آموزش باانگیزه الهی عبادت است، شایسته است که آداب معنوی در آن مراعات شود. اموری از قبیل: حضور در جلسه درس با طهارت، رو به قبله نشستن در صورت امکان، درس را بانام خدا آغاز کردن ستایش خدا، صلوات بر محمد و اهل‌بیتش در ابتدا و دعا در پایان درس و.. [۱۷]
شهید ثانی، زین‌الدین بن علی عاملی، منیة المرید فی آداب المفید والمستفید، ص۲۲۰-۲۰۴، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۲.
۲.۱۲ - دیگر موارددیگر اموری که رعایت آن‌ها در تدریس شایسته است عبارت‌اند از: رعایت موضوع اهم در تدریس، رعایت نوبت، اجازه سؤال و انتقاد، رعایت نظم، بیان خلاصه مطلب، موعظه و سفارش به اخلاق نیک در ضمن درس، کوشش در اصلاح امر معیشت شاگرد و معرفی او برای استفاده جامعه در صورت صلاحیت، بیان حال نوابغ و شخصیت‌های علمی و سایر نکاتی که موجب تشویق شاگردان به آموختن و تلاش بیشتر آنان می‌گردد. [۱۸]
شهید ثانی، زین‌الدین بن علی عاملی، منیة المرید فی آداب المفید والمستفید، ص۱۸۹-۲۰۹، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۲.
۳ - فهرست منابع۱. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران: مکتبة الصدوق (۱۳۸۱ هجری. ق). ۲. شهید ثانی، شیخ زین‌الدین بن علی عاملی، منیة المرید فی ادب المفید و المستفید قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم (۱۳۷۲). ۳. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران المکتبة الاسلامیه، چاپ دوم (۱۴۰۵ هجری. ق). ۴. محمدی ری‌شهری، محمد، علم و حکمت در قرآن و حدیث، قم: دارالحدیث چاپ اول (۱۳۷۹). ۵. مهر استاد (سیر علمی و عملی استاد جوادی آملی) تحقیق و تنظیم: مرکز نشر اسراء، قم: مرکز نشر اسراء، چاپ اول (۱۳۸۱). ۶. برخوردار فرید، شاکر، آداب الطلاب (زندگینامه و دستورات آقا شیخ احمد مجتهدی تهرانی) تهران: ابرون، چاپ اول (۱۳۷۹). ۴ - پانویس۵ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله آداب تعلیم در اسلام»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۲/۲۲ |