واسط
اين شهر را حجاج بن يوسف ثقفى والى معروف عراق در زمان خليفه اموى عبدالملك بن مروان به سال 84 هجرى قمرى ساخت. اين شهر در دو طرف رود دجله قرار داشت و پلى كه از قايق ها تعبيه شده بود، آن دو قسمت را به هم متصل مى‌كرد.
در هر قسمت مسجد جامعى بود. ابن خرداذبه ضمن توضيح راههاى عراق نام واسط را مكرراً آورده و در وصف آن مى‌نويسد: واردات واسط سى هزار درهم است.
يعقوبى در اواخر قرن سوم هجرى در وصف واسط مى‌نويسد: دو شهر است بر دو سوى دجله، قسمت قديمى شهر در سمت مشرق دجله است و شهرى هم حجاج در طرف غربى دجله بنا كرد... حجاج كاخ خود و نيز قبه خضراء كه آن را «خضراء واسط» مى‌گفتند و مسجد جامع را در سمت غربى شهر بنا كرد.
علت آن كه اين شهر را واسط گفته‌اند اين است كه فاصله آن با چهار شهر بصره، كوفه، اهواز و بغداد پنجاه فرسخ است. خراج شهر واسط جزء خراج طسوجهاى سواد است و ساكنان آن مردمى مخلوط از عجم و عرب مى‌باشند. در واسط فرش هايى كه به ارمنى معروف است بافته مى‌شود.
به نوشته اصطخرى قلعه (حصن) حجاج در واسط است و در سمت غربى دجله قرار دارد، [اين سمت] اندك كشتزارى دارد. شهر واسط آبادان و پرنعمت و هواى آن از هواى بصره بهتر است، روستايى پيوسته و آباد دارد.
مقدسى ضمن تأييد گفته جغرافيدان هاى قبل از خود مى‌نويسد: جامع حجاج و گنبد آن در كرانه غربى رود دجله و در سمت بازارهاست، دور از شهر مسجد ديگرى است كه گفته‌اند، نقشه آن را حجاج طرح كرده است. واسط حومه‌اى گسترده و بازارهايى خوب دارد. مردمى خوش‌زبان و فقيه، قارى، بازرگان و ثروتمند دارد.
ياقوت درباره حدود واسط مى‌نويسد: نخستين نواحى واسط از جانب شرقى دجله فم الصّلح و در جانب غربى زرفاميه و پايان نواحى واسط از ناحيه جنوب بطايح است. پهناى واسط در خيثميه متصل به نواحى باروسما و در جانب شرقى تا نزديك نواحى طيب است. ياقوت اضافه مى‌كند كه حجاج در سال 84 هجرى قمرى ساختن واسط را آغاز كرد و پس از دو سال كوشش از بناى شهر فارغ شد. همچنين ياقوت از قول گروهى روايت مى‌كند كه وقتى حجاج از جنگها آسوده و در كوفه ساكن شد به يكى از معتمدان خود گفت كه سرزمينى مرتفع در كنار رود دجله بيابد تا در آنجا شهرى بنا كند.
او پس از جستجو محل واسط را يافت و آنجا را براى حجاج وصف كرد، حجاج به بناى شهر اقدام كرد... او مصالح مسجد خود را از كليساى ماسرجيس و زندورد و دوقره آورد و براى ساختمان كاخ، مسجد جامع و باروى آن و خندق اطرافش 40 ميليون درهم خرج كرد.
ياقوت مى‌گويد: من واسط را به دفعات مكرر ديدم. شهرى بزرگ بود با باغ ها و دهكده‌هاى بسيار و كالاهاى ارزان. به نوشته حمدالله مستوفى هواى واسط به عفونت مايل است. حقوق ديوانى آن به تمغا مقرر و چهل و چهار تومان و هشت هزار و پانصد دينار است.
ابن بطوطه كه در قرن هشتم به عراق آمده در وصف واسط مى‌نويسد: شهرى است زيبا با باغ هاى فراوان و درختان بسيار... مردم واسط از بهترين مردمان عراق، بلكه به‌طور مطلق بهترين مردمان آن نواحى‌اند، اغلب آنان قرآن را حفظ هستند. واسط مدرسه بزرگى دارد كه حدود سيصد منزل در آن است و مسافرين و بيگانگان براى فراگرفتن درس قرآن در آن مدرسه مسكن مى‌كنند.
خرابه‌هاى شهر واسط منطقه وسيعى است كه در امتداد دو جانب بستر قديم دجله كه امروز به دجيله معروف است، واقع شده و اداره باستانشناسى عراق از سال 1936 تا 1942 ميلادى در اين خرابه به كاوش پرداخته و در جانب غربى شهر ويرانه، آثار مسجد حجاج و قصر او را كه گنبد سبز آن از فم الصّلح ديده مى‌شد، پيدا كرده است.
پانویس
- ↑ فتوح البلدان؛ ص 410.
- ↑ المسالك والممالك؛ ص 33 و 44.
- ↑ البلدان؛ ص 101 و معجم البلدان؛ ج5، ص347.
- ↑ مسالك و ممالك؛ ص 83 و صورة الارض؛ جزء اوّل، ص 214.
- ↑ احسن التقاسيم؛ بخش 1، ص 164، 179.
- ↑ معجم البلدان؛ ج5، ص348 به بعد.
- ↑ نزهة القلوب؛ ص 47.
- ↑ سفرنامه ابن بطوطه؛ ج1، ص192.
- ↑ سرزمين هاى خلافت شرقى (در پاورقى)؛ ص 43 و 44.
منابع
حسین قره چانلو، جغرافياى تاريخى كشورهاى اسلامى، سمت، تهران، 1380، ج1، ص 277 تا 279.