فلاح السائل (کتاب)
| نویسنده | ابن طاووس |
| موضوع | احادیث شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| محقق | غلام حسین المجیدی |
|
| |
کتاب «فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیله» از تألیفات سید بن طاووس (م، ۶۶۴ ق) است. این کتاب، مشتمل بر دو جزء و شامل ۴۳ فصل است. اولین جزء مشتمل بر سی فصل و شامل ادعیه‌ای است که باید میان ظهر و شب خوانده شود؛ جزء دوم مشتمل بر ادعیه‌ای است که از وقت بیدار شدن برای نماز شب تا قبل از ظهر باید خوانده شود.
مؤلف
سید رضی الدین علی بن موسی (۵۸۹-۶۶۴ ق)، معروف به سید بن طاووس از بزرگترین علمای ربانی شیعه در قرن هفتم بود. او از نوادگان امام حسن مجتبى و امام سجاد (علیهماالسلام) است و در شهر حله ولادت نمود. جد هفتم ایشان، محمد بن اسحاق، که به خاطر زیبایى و ملاحتش به طاووس مشهور شده بود از سادات بزرگوار مدینه محسوب مى‌شد. سید بن طاووس نقیب شیعیان در زمان حکومت مغول بر بغداد بود و وی را به سبب تقوا، مراقبه فراوان و حالات عرفانی «جمال العارفین» خوانده‌اند. او آثار بسیاری دارد که موضوع غالب آنها ادعیه و زیارات است. کتاب مقتل سید الشهداء او با نام لهوف نیز معروف است. علامه حلی و شیخ یوسف سدیدالدین (پدر علامه حلی) از شاگردان سید بن طاووس بودند.
روش تألیف کتاب
مؤلف درباره روش تألیف این کتاب مى گوید:
«باید توجه داشت که پیش از شروع به تألیف این کتاب، سیاهه و پیش نویسى که از قبل آماده و مهیا کرده باشم نداشتم، بلکه ناسخ را در نزد خود حاضر مى ساختم و شروع به نوشتن برگى از کتاب مى نمودم، سپس آن را به او مى دادم و وى از روى آن مى نوشت، و به همین صورت ورقه به ورقه مى نوشتم و به او مى دادم، و وى یکى بعد از دیگرى از روى آنها مى نوشت. البته من کارهاى دیگرى غیر از نوشتن این کتاب داشتم، که مانع از تصنیف آن مى شد، و علت آن بود که تألیف آن را در ماه رجب و شعبان و ماه رمضان شروع کردم، و در این ماه ها وظایف و اعمال عبادى بسیارى است که بیشتر اوقات انسان را فرامى گیرد، لذا وقت نمى کردم که کتاب را کرّاس به کرّاس (دفتر) بنگارم، زیرا در این صورت نسخه بردارى از آن ممکن نمى شد. و علاوه بخشى از اوقاتم نیز به برآوردن حوایج مردم بر اساس دستور خداوند جل جلاله صرف مى شد؛ ولى با این همه خداوند جل جلاله درهاى قدرت را براى نگارش چیزى که تصمیم بر اتمام و انجام آن را داریم - یعنى تتمه ها و مکمل هاىِ کتاب «مِصْباحُ الْمُتَهَجِّد» و امور مهمّى که به مصلحت عبادت کنندگان است - گشود.
بنابراین، اگر کسى در آن نقصى یافت، امورى که ذکر نمودیم مانند عجله داشتن و تنگى وقت، خود عذر ما را مى خواهد، و اگر آن را کامل و برتر یافت، تنها سپاسگزار خداوند جل جلاله باشد، زیرا او جل جلاله بود که قدرت بر آن را به ما ارزانى داشت، و چشم خواسته هایمان را براى رسیدن به مقاصدمان روشن نمود. لذا مى گویم: اگر بر این کتاب ما دسترسى پیدا کردى، شاید امورى مانند راهنمایى و هدایت به جلال الهى، و راهنمایى بر لزوم عنایت داشتن به اقبال و توجه خداوند بر بنده، و گشودن راه تحقیق و دسترسى به حقیقت براى اهل توفیق بیابى، که موجب گردد گمان کنى این ها از جستجو و تلاش و کوشش ماست، چنین نیست، بلکه همه از فضل خداوندگار مهربان و دلسوز نشأت گرفته است.
بر این پایه، اگر از این سخنان و اعمال بهره بردى، به شکرگزارى و سپاس خداوند جل جلاله و تعظیم آن مقام بزرگوار بسنده کن، و به جاى آن به یاد و شکر و سپاس من مشغول مباش، تا مبادا به جاى اشتغال به مالک به بنده اشتغال داشته، و خود را در راه هاى خطرناک به خطر انداخته، و متعرض امورى که موجب هلاکت و گمراهى است گردى. زیرا خداوند جل جلاله مى فرماید: «وَلَوْلا فَضْلُ اللّهِ عَلَیکمْ وَ رَحْمَتُهُ، ما زَکى مِنْکمْ مِنْ احَدٍ ابَداً»؛ و اگر فضل و رحمت خداوند بر شما نبود، بى گمان هیچ کس از شما هیچ گاه پاکیزه نمى گردید. و نیز او جل جلاله مى فرماید: «وَ ما بِکمْ مِنْ نِعْمَةٍ، فَمِنَ اللّهِ» و هر نعمتى در وجود شماست، از خداوند است. براى بنده او، یعنى مؤلف این کتاب نیز - که خداوند سبحان او را از نیستى، به وجود آورده و از حال ناتوانى و کمبود به سوى توانایى انتقال داده - به تحقیق ثابت شده که اگر فضل و رحمت مولایش بر او نبود، به هیچ یک از چیزهایى که به راهنمایى او بدان و اصل گردیده، نایل نمى شد، و مسلماً هیچ نعمتى براى او نیست مگر این که به فضل آن خداوندگار معبود، و از درهاى رحمت و جود او نشأت گرفته است. حال که مالک و مملوک (یعنى خداوند جل جلاله و مؤلف) بر صحت این مطلب اتفاق دارند (که نگارش مطالب کتاب از خداست، نه مؤلف)، پس چگونه تو با این گفتار مخالفت نموده و مى گویى آن ها از برترى مملوک و بنده مى باشد، بنده اى که خداوند او را به ترتیب مراحل آفرینش از خاک، و گِل، و گِل سیاه بدبوى متغیر، و آب پست، و نطفه، و خون بسته، و تکه گوشت، و جنین و شیرخوار و جوان آفریده، و در همه این مراحل اگر مولاى او با رحمت هایش بر او تفضل نمى فرمود، سپس آن چه را که به او عنایت فرموده و ارزانى داشته تکمیل نمى نمود، و آن چه را که نمى دانست به انسان نمى آموخت، این بنده نسبت به وجود خود جاهل و نادان بود.
قابل توجه است که وقتى این کتاب را شروع کردم، تصمیم من این بود که تنها مطالب افزون بر مِصْباح را در آن بیاورم، و امور دیگر را نقل نکنم، ولى دیدم که در این صورت کتاب، نسبت به آن چه مقصود من است، کامل نخواهد بود. لذا تصمیم گرفتم که آن را براى طالبان عمل - یعنى عارفانى که به شرافت بندگى خداوندى که سلطان بندگان است آگاهى دارند، و در آمادگى براى روز معاد مى کوشند - به صورت کتابى کامل و کافى مرتب گردانم.»
فهرست فصل‌هاى کتاب
سید بن طاووس در این مورد می گوید:
«فصل هاى جزء اول و دوم کتاب بدین قرار است که در اوایل آن ذکر مى کنم، تا هر کس هر مطلبى را خواست بازشناخته و آن را به صورتى که نزدیکتر به صواب است جستجو کند. و از آن جا که بیشتر اعمال شبانه روز دربردارنده نماز و دعا است، لذا شایسته است که ما نیز این کتاب را با بیان مطالبى از ترغیب و تشویق به آن دو آغاز کنیم، و عقل ها و دل ها را به آن دو متوجه نماییم.
- فصل اول: تعظیم نماز و این که هر کس در انجام آن کوتاهى کند از بزرگترین جنایتکاران است.
- فصل دوم: کیفیت نمازى که انسان را از کردار و گفتار زشت و ناپسند بازمى دارد، و بیان بزرگترین شرط نماز.
- فصل سوم: فضیلت دعا با استفاده از الفاظ صریح قرآن.
- فصل چهارم: روایاتى صریح و روشن در فضیلت دعا.
- فصل پنجم: برتر بودن دعا و مناجات با خداوند رحمان از تلاوت کلام عظیم الشأن خداوند جل جلاله.
- فصل ششم: امورى که از دیدگاه عقل شایسته است دعا کننده آن ها را رعایت کند.
- فصل هفتم: امورى که سزاوار است دعا کننده از نظر روایات به آن ها آراسته باشد.
- فصل هشتم: ذکر فواید محافظت بر مناجات بسیار با خداوند، و فضیلت دعا کردن در غیاب برادران دینى، و دعا براى پیشوایان رهایى بخش علیهم السلام.
- فصل نهم: مقدمات طهارت و کیفیت آبى که در خور طهارت نماز است.
- فصل دهم: کیفیت طهارت با استفاده از آن چه که عقل از مقصود حضرت رسول صلی الله علیه و آله براى کمال پذیرش عمل درک مى کند.
- فصل یازدهم: کیفیت طهارت به آب، با استفاده از روایات.
- فصل دوازدهم: کیفیت خاک و دیگر چیزهایى که جانشین آن مى شود، و طهارت از حَدَث اصغر به آن در صورت عدم امکان طهارت با آب.
- فصل سیزدهم: کیفیت طهارت و غسل با آب، از دیدگاه عقل و نقل.
- فصل چهاردهم: کیفیت طهارت و تیمم کردن با خاک به جاى غسل در صورت عدم امکان طهارت با آب، و نیز گزینش لباس و مکان نماز، و ذکر دعاهاى داخل شدن در مسجد و رو به قبله ایستادن با استفاده از روایات.
- فصل پانزدهم: تعیین نخستین نمازى که بر بندگان واجب شده و این که آن همان صَلوةِ وُسْطى است.
- فصل شانزدهم: امورى که شایسته است هنگام زوال آفتاب و ظهر بدان عمل شود.
- فصل هفدهم: نافله هاى نماز ظهر و پاره اى از اسرار نماز.
- فصل نوزدهم: کیفیت نماز ظهر و بخشى از اسرار و تعقیبات آن و دو سجده شکر و امور بعد از آن.
- فصل بیستم: نافله هاى نماز عصر و گوشه اى از اسرار آن.
- فصل بیست و یکم: نماز عصر و اشاره به شرح و تعقیب آن.
- فصل بیست و دوم: دعاى هنگام غروب آفتاب، و اصلاح نامه عمل که دو فرشته گمارده شده بر انسان ثبت نموده اند، و بیان آن چه که شایسته است در پایان روز انجام شود، تا نامه عمل به خداوندى که به تمام نهانی ها آگاه است، عرضه شود.
- فصل بیست و سوم: پیرامون ملاقات با دو فرشته نگاهبان اعمال در آغاز شب، و درباره کیفیت نماز مغرب و ذکر شرح و تعقیب آن.
- فصل بیست و چهارم: نوافل نماز مغرب و دعاهاى بین و در تعقیب آن ها.
- فصل بیست و پنجم: نمازهایى که بین نافله هاى نماز مغرب و عشاء خوانده مى شود.
- فصل بیست و ششم: نماز عشاء و تعقیب آن.
- فصل بیست و هفتم: نماز فرج بعد از نماز عشاء.
- فصل بیست و هشتم: نمازى براى طلب روزى و نیز نمازهاى دیگرى که بعد از نماز عشاء خوانده مى شود.
- فصل بیست و نهم: نماز وُتَیره و نافله عشاء و تعقیب آن.
- فصل سى ام: امورى که شایسته است پیش از خواب و یا هنگام بیدار شدن در اثناى خواب و پیش از برخاستن و نشستن بدان عمل شود. و این فصل، آخر جزء اول کتاب است.
اینک مى گوییم: جزء دوم کتاب به این قرار خواهد بود:
- فصل سى و یکم: امورى که شایسته است هنگام بیدار شدن از خواب و نشستن عمل شود. خواه نماز نافله شب بخواند یا نخواند.
- فصل سى و دوم: امورى که سزاوار است انسان پس از برخاستن از خواب و عمل نمودن به آن چه که در فصل قبل گذشته، و هنگام خواندن نافله شب بدان عمل نماید، و ذکر پاره اى از فضایل نماز شب.
- فصل سى و سوم: یک نماز و درخواست ها و امور مهم و دعاهاى شب، و دو رکعت نمازى که مولایمان امام زین العابدین علیه السلام پیش از شروع نماز شب انجام مى داده است.
- فصل سى و پنجم: خداحافظى با دو فرشته نگاهبان بر انسان و اصلاح نامه عمل، که آن دو در شب نوشته اند.
- فصل سى و ششم: کیفیت نماز صبح و ذکر تعقیبات آن.
- فصل سى و هفتم: دعاى وقت نگاه کردن به آفتاب.
- فصل سى و هشتم: دعایى براى امور مهم، هنگام سه ساعت مانده به ظهر.
- فصل سى و نهم: نماز و دعایى پیش از زوال براى عافیت و در امان ماندن از هر چیزى که انسان از آن بیم و هراس دارد.
- فصل چهلم: نمازى در هنگام ظهر براى حفظ جان و دین و دنیا و اهل و مال.
- فصل چهل و یکم: دعاهاى ساعت هاى روز.
- فصل چهل و دوم: ترتیب نماز مسافر، و واجبات و مستحبات مسافر در شبانه روز.
- فصل چهل و سوم: فضایل قرائت سوره هاى قرآن، (زیرا انسان در اعمال شبانه روز ناچار از خواندن قرآن - در نمازهاى واجب و مستحب - است.)
این بود ذکر اجمالى فصل هاى جزء اول و دوم این کتاب که شرح و توضیح آن ها براى کسانى که با انجام این امور خواهان سعادت و نیک بختى هستند، کفایت مى کند.»
منابع
- الذریعه، جلد ۱۶، صفحه ۳۰۲.
- مقدمه کتاب فلاح السائل.