عراق عرب
عِراق عرب نام نیمه جنوبی بین‌النهرین است. این اسم در زمان سلجوقیان و با ایجاد اصطلاح عراق عجم رواج یافت. پیش از آن این منطقه به نام عراق خوانده می‌شد. عراق اکنون یک کشور مستقل با اکثریت شیعه در خاورمیانه و در همسایگی ایران است.
چند واقعه تاریخی و مهم شیعه در صدر اسلام مانند حکومت و جنگ‌های امام علی(ع) و قیام امام حسین(ع) در عراق عرب اتفاق افتاد. مرقد شش امام شیعه و مساجد مشهور شیعیان نیز در این سرزمین واقع است.
نام عراق از قرن ۶ میلادی در متون تاریخی دیده می‌شود. مورخان ریشه و مفهوم عراق را به خاک سیاه یا کناره دریا (زبان عربی) و شهر (زبان سومری) مربوط می‌دانند. چهار گوشه سرزمین عراق قدیم در زمان بنی‌عباس به حدیثه در شمال شرق، حلوان (سرپل ذهاب) در شمال غرب، آبادان در جنوب شرق و نجف در جنوب غرب محدود می‌شد.
ریشه و مفهوم عراق
علی‌اکبر دهخدا (لغت‌شناس ۱۳۳۴-۱۲۵۷ش) کلمه عراق را کلمه عربی و برابر عراق عرب دانسته، و بیش از ده معنا مانند کرانه دریا به درازا، کناره آب و اطراف نهر از نزدیک آن تا منتهای آن از منابع مختلف برای آن نوشته است. طریحی در مجمع البحرین، عراق را به ساحل و کناره دریا و رودخانه معنا کرده است. عده‌ای دیگر ریشه کلمه عراق را سومری می‌دانند که در زبان عربی تغییر شکل داده است. آنان معتقدند عراق از کلمه سومری Uruk(اوروک) به معنای شهر، به araqa`(اراکا) و سپس Iraq (عراق) در عربی تبدیل شده است.
پیشینه
نام عراق از قرن ۶ میلادی در متون تاریخی دیده می‌شود. مسلمانان قسمت شمالی بین‌النهرین (اطراف و بین دو رود دجله و فرات) را جزیره و قسمت جنوبی آن را عراق می‌نامیدند. لسترنج، خاورشناس انگلیسی (۱۹۳۳م-۱۸۵۴م) کاربرد نام عراق را به حاصل‌خیزی زمین‌های آن مربوط کرده، و نام اولیه آن را سواد به معنای خاک سیاه دانسته است. پس از فتح عراق توسط مسلمانان، نام عراق در تقسیمات کشوری سرزمین‌های اسلامی وارد شد. یاقوت حموی (جغرافی‌دان و تاریخ‌نویس مسلمان ۶۲۶-۵۷۴ ق) معتقد است نام عراق عرب در زمان سلجوقی (۵و۶ق/۱۰و۱۱م) هم‌زمان با نام عراق عجم رواج یافت. پس از تصرف عراق توسط یکی از سلاطین سلجوقی، از سوی خلیفه عباسی وقت، به او لقب سلطان العراقین داده شد و این تصور را در او بوجود آورد که منظور از عراق دوم، منطقه جبال است و آن را عراق عجم نامید و عراق به عراق عرب معروف گشت. دهخدا نام‌گذاری جبال را به عراق عجم، بخاطر اشتباه نشدن آن با عراق عرب دانسته است.
منطقه عراق عرب پس از انتقال حکومت امیرالمومنین به کوفه (۳۶ق)، تا اکنون به یکی از مراکز عمده شیعیان تبدیل شده است. وجود مرقد شش امام شیعه و مساجد مشهور مانند مسجد کوفه، مسجد سهله و نیز وقوع حوادث تاریخی مانند جنگ جمل، صفین، نهروان، قیام امام حسین، قیام زید بن علی و نقل روایاتی درباره نقش عراق در ظهور امام زمان، از ویژگی‌های شیعی عراق است.
گستره
ابنخرداذبه (جغرافی‌دان قرن ۳ق) حدود شمالی عراق را از قادسیه (غرب) تا حلوان (شرق) و حدود جنوبی آن را منطقه آب‌ریز دجله و فرات شامل میسان و بصره و نجف مشخص کرده است. یاقوت حموی معتقد است منطقه عراق همان بابل قدیم، بین جزیره و نجد است. لسترنج با بررسی نظرات تاریخی، نقشه‌ای از حدود منطقه عراق در زمان خلافت بنی‌عباس کشیده است. این ناحیه از حدیثه در آخرین نقطه شرقی به حلوان (بین سرپل ذهاب و قصرشیرین) در آخرین نقطه شمال غربی و از بصره در ساحل خلیج فارس تا نجف کشیده شده است. شهرهای عراق در آن زمان شامل تکریت، سامرا، بغداد، انبار، قصرشیرین، قادسیه، کربلا، حیره، نجف، مداین، بصره و عبادان (ابادان) می‌شده است. در صور الاقالیم آمده که حدود عراق به بیابان نجد (جنوب) و کردستان (شمال) و دریای فارس (جنوب شرق) پیوسته است.
امروزه بخش بزرگ عراق عرب، بخش جنوبی کشور عراق، با اکثریت شیعه و در خاورمیانه است. بخش جنوبی جزیره نیز، نیمه شمالی عراق را تشکیل می‌دهد. بخش باریک و شرقی عراق عرب، از قصرشیرین تا آبادان در استان خوزستان ایران قرار دارد.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۷۷ش، ج۱۰، ص۱۵۷۸۵.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۶۷.
- ↑ عبدالوهاب، العرب فی العصور القدیمه، دار المعرفة الجامعیة، ص۴۸.
- ↑
- ↑
- ↑ لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ۱۳۶۴ش، ص۲۶.
- ↑ لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ۱۳۶۴ش، ص۲۶.
- ↑ ریاحی، تقسیمات کشوری، ۱۳۸۲ش، ص۷۸۰.
- ↑ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۹۹.
- ↑ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۹۹.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۷۷ش، ج۱۰، ص۱۵۷۸۶.
- ↑ ملک‌مکان، اراسته، سلطانی، تشیع در عراق، ۱۳۸۹ش، ص۴۷
- ↑ الرهیبی، تاریخ جنبش اسلامی در عراق، ۱۳۸۰ش، ص۷۳-۷۲.
- ↑ مهدی پور، اماکن زیارتی منتسب به امام زمان(ع) در ایران و جهان، ۱۳۸۱ش، ص۳۷۶-۳۴۱.
- ↑ ابنخرداذبه، المسالک و الممالک، ۱۸۸۹م، ص۱۸۷.
- ↑ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۹۵.
- ↑ لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ۱۳۶۴ش، ص۹۲-۲۶.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۷۷ش، ج۱۰، ص۱۵۷۸۵.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۷۷ش، ج۱۰، ص۱۵۷۸۵.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۷۷ش، ج۱۰، ص۱۵۷۸۵.
- ↑ لسترنج مولف کتاب The Lands of The Eastern Caliphate که بانام جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی در فارسی ترجمه شده است.
منابع
- لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه:محمود عرفان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۶۴ش.
- عبدالوهاب، لطفی، العرب فی العصور القدیمه، بیروت، دار المعرفه الجامعیه، بی‌تا.
- ریاحی، وحید، «تقسیمات کشوری»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، ۱۳۸۲ش.
- دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- ابنخرداذبه، المسالک و الممالک، بیروت، دار صادر افست لیدن، ۱۸۸۹م (۱۲۶۸ش).
- حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر افست لیدن، چاپ دوم، ۱۹۹۵م (۱۳۷۴ش).
- رامپوری، غیاث‌الدین محمد، غیاث اللغات، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۵ش.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، ۱۴۰۸ق/۱۳۶۷ش.
- ملک‌مکان، حمید؛ جوان‌آراسته، امیر؛ سلطانی، مصطفی، تشیع در عراق، قم، انتشارات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۹ش.
- مهدی پور، علی اکبر، «اماکن زیارتی منتسب به امام زمان(ع) در ایران و جهان»، فصلنامه انتظار، ش۶، زمستان ۱۳۸۱ش.
- الرهیبی، عبدالحلیم، تاریخ جنبش اسلامی در عراق، ترجمه:جعفر دلشاد، اصفهان، نشر چهارباغ، ۱۳۸۰ش.
- ، بازدید:۱۳۹۸/۲/۸ش.