ختن
|
| |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور | چین |
| اماکن | |
| زیارتگاه | مزار منسوب به امام جعفر صادق (ع) |
خُتن، ناحیه و شهری کهن در ترکستان چین است. از قرن چهارم قمری اسلام در این شهر رواج پیدا کرد. در ۱۳۴۲ق بیشتر مردم این ناحیه پیرو مذهب حنفی، برخی شیعه امامیه، علی اللهی و شماری نیز بت‌پرست بوده‌اند. گفته شده است که مزار منسوب به امام جعفر صادق (ع) در آن دیار بین یارکند و قرقز/ قرقیز بوده و هرساله جمع کثیری به زیارت آنجا می‌رفته‌اند.
ناحیه ختن
نام ختن به شکل کوتن و در منابع چینی، با ضبط‌های هوتین، یو ـ تی ین آمده است. ختن، به مرکزیت شهر ختن، ناحیه خودمختار اویغورها است و در یکی از مناطق آبادشده حوزه تاریم در سینک یانگ (ترکستان شرقی یا ترکستان چین)، در راه اصلی جنوب صحرای تاکلاماکان واقع است. رود یورونگ دریا که از کوههای کونلون در جنوب ختن سرچشمه می‌گیرد، با جهت جنوب به شمال، پس از گذشتن از مغرب شهر ختن و پیوستن به رود دیگری، ختن دریا نامیده می‌شود. رود یشم سفید در مشرق شهر ختن و رودهای یشم سبز و یشم سیاه، در مغرب آن، هر سه با جهت جنوب به شمال جریان دارند. به نوشته مظاهری، نام واقعی ناحیه تاریم، یارکندکنار است و حوضه رود تاریم، یا رودبار یارکند همان ناحیه‌ای است که در فارسی ختن نامیده می‌شود. باستان شناسانی چون اورل استاین، سون هدین و نیکلای پرچافسکی در جاده ابریشم همین منطقه سینک یانگ و ناحیه و شهر کهن ختن کشفیاتی کرده‌اند.
شهر ختن
این شهر در ایالت سینکیانگ و در مغرب رود یورونگدریا واقع شده است. صحرای تاکلاماکان در شمال آن و کوههای کونلون، با امتداد شرقی ـ غربی، در جنوب آن واقع‌اند.
شهر ختن از مشرق با راهی زمینی که از جنوب صحرای تاکلاماکان می‌گذرد، به شهرهای چین و از طرف مغرب به شهرهای یارکند و کاشغر و از جنوب به شهر مزار و از آنجا به جامو و کشمیر وصل می‌شود. ختن از راه هوایی به شهرهای دیگر مرتبط می‌گردد. مسجدجامع کهن این شهر به مسجد بیت اللّه معروف است.
اقتصاد
ختن توتستان‌های گسترده‌ای برای پرورش کرم ابریشم و تولید ابریشم و دستگاه‌های ابریشم تابی بسیاری دارد. بر اساس روایات سنّتی، پیله کرم ابریشم را برای اولین بار در ۴۴۰ میلادی شاهزاده خانمی چینی در کلاه خود مخفی کرد و به ختن آورد. ختن از گذشته‌های دور به داشتن بهترین مشک آهو مشهور بوده است. محمدبن نجیب بکران در اوایل قرن هفتم ضمن شرحی درباره مشک آهو، نوشته است که بهترین مُشک در ختن تهیه می‌شود.، همچنین ختن به استخراج سنگ یشم و تراش دادن آن شهرت داشته است.
جمعیت
جمعیت ختن در ۱۳۸۷ش حدود ۱۲۷.۰۰۰ تن بود، که ۸۴% آنها را اویغورها تشکیل می‌دادند. زبان آنها ترکی است و غالباَ مسلمان و شماری هندو هستند.
بودا
در افسانه‌های بودایی، ساخته شدن شهر ختن به خدای بوداییان نسبت داده شده است و گفته شده که این شهر از اختلاط بوداییان تبعیدی هندوستان و چین پدید آمده است. آیین بودا از طریق ختن در آسیای مرکزی رونق یافت و موکسالا، اهل ختن، از جمله اولین مترجمان در نخستین سال‌های میلادی است که متون بودایی سنسکریتی را به زبان چینی ترجمه کرد. کتیبه‌ای با قطع‌های بودایی متعلق به سده دوم میلادی بر حضور آیین بودا در ختن در این دوره گواهی می‌دهد. نخستین صومعه بودایی در ۲۱۱ میلادی در ختن ساخته شد. متن کامل بودایی «تکامل غنوسی» در ۲۶۰ میلادی در ختن پیدا شد.
ورود اسلام
ختن در قرن نخست هجری که دولت امویان در شرق و غرب به فتوحات خود ادامه می‌داد، از جمله شهرهایی بود که حکام خراسان و حکام چین برای تصرف آن با همدیگر کشمکش داشتند.
در ۳۹۷، بلاد ختن به دست قدرخان یوسف ایلکخانی گشوده شد و مردم آنجا مسلمان شدند. در ۴۰۸، عده‌ای از علما در آنجا ساکن بودند و نماز جماعت برگزار می‌کردند. ولی بارتولد بر اساس نوشته گردیزی در قرن ششم، اشاره‌ای به کلیسای مسیحیان و گورستان مسلمانان در نزدیکی ختن کرده، استنباط کرده است که مسلمانان در دوره بودایی در این شهر حضور داشته‌اند.
در ۶۰۷، کوچلوک خان، از قبیله نایمان، براساس پیمانی که با سلطان محمد خوارزمشاه بست، با غلبه بر گورخان، سلطان قراختاییان، همه سرزمین‌های سیردریا، از جمله ختن را متصرف شد. او مسلمانان ختن را آزار داد و مقتدای آنان، علاءالدین محمد ختنی، را کشت و آنها را مجبور به ترک اسلام کرد. چون قدرت خوارزمشاه برای جلوگیری از این تعدیات اندک بود، به هم کیشان خود در کاشغر و ختن کمک نکرد. پس از شهادت این مقتدا، بانگ تکبیر، اقامه نماز جمعه و جماعت در آن بلاد برافتاد تا آنکه کوچلوکخان را سپاهیان چنگیزخان مغول به قتل رساندند.
مارکوپولو در ۶۷۴ق/۱۲۷۵م ختن را، ایالتی با اهالی مسلمان وصف کرده است که طول آن در مدت هشت روز طی می‌شود. ابوالفداء در قرن هشتم ختن را شهری از اقلیم حقیقی پنجم و اقلیم عرفی اقصای ترکستان از شهرهای ترک ماوراءالنهر، ذکر کرده است.
مذاهب
در ۱۳۴۲ق، ناحیه ختن از مضافات وصف شده که شهر یارکند دارالملک آن بوده است. بیشتر مردم آنجا پیرو مذهب حنفی، برخی شیعه امامیه، علی اللهی و عده‌ای نیز بت پرست بوده‌اند. گفته شده است که مزار منسوب به امام جعفر صادق(ع) در آن دیار بین یارکند و قرقز/ قرقیز بوده و هرساله جمع کثیری به زیارت آنجا می‌رفته‌اند.
مشاهیر
ابوداود سلیمان بن داود ختنی (متوفی ۵۲۳) از فقیهان و ابوالحسن علی بن محمد ختنی (متوفی ۷۱۷) و یوسف بن عمر ختنی (متوفی ۷۳۰) از محدثان در شمار مشاهیر اختن هستند.
ختن و مشک آن در شعر پارسی
حافظ:
یا رب آن آهوی مشکین به ختن بازرسان وان سهی سرو خرامان به چمن بازرسان دل آزرده ما را به نسیمی بنواز یعنی آن جان ز تن رفته به تن بازرسان ...
دیوان حافظ، غزل شمارۀ ۳۸۵
سعدی:
آن کیست کاندر رفتنش صبر از دل ما می‌برد ترک از خراسان آمدست از پارس یغما می‌برد شیراز مشکین می‌کند چون ناف آهوی ختن گر باد نوروز از سرش بویی به صحرا می‌برد ...
دیوان سعدی، غزلیات، غزل شمارۀ ۱۷۶
مولانا:
چو آهوی ختنی خون تو شود همه مشک اگر دمی بچری تو ز ما به خوش پوزی ...
دیوان شمس، غزل شمارهٔ ۳۰۷۴
عطار:
قد تو به آزادی بر سرو چمن خندد خط تو به سرسبزی بر مشک ختن خندد ...
دیوان عطار، غزلیات، غزل شمارهٔ ۱۷۶
پانویس
- ↑ رجوع کنید به مارکوپولو، چاپ مارسدن، ص۹۶ و پانویس ۱؛ استاین، ص۲۳۶.
- ↑ بارتولد، ۱۳۷۶ش، ص۱۰۶؛ درژ و بوهرر، ص۸۲، ۱۰۲؛ د. اسلام، چاپ دوم؛ آریانا، ذیل مادّه ختن؛ اطلس جامع جهان تایمز، نقشه ۲۶.
- ↑ مظاهری، ج۲، ص۵۸۵، پانویس ۴.
- ↑ رجوع کنید به فرانک و برانستون، ص۳۲۳ـ۳۲۴.
- ↑ >اطلس جامع جهان تایمز؛ آریانا، ذیل مادّه، ختن.
- ↑ رجوع کنید به گیتاشناسی نوین کشورها، ص۴۹۶؛ اطلس جامع جهان تایمز، نقشه ۲۴، ۲۶.
- ↑ رجوع کنید به >اطلس جامع جهان تایمز، همانجاها.
- ↑ عفیفی، ذیل «خوتان .
- ↑ وود، ص۱۵۱.
- ↑ سامی، ذیل ماده، ختن.
- ↑ محمدبن نجیب بکران، ص۱۰۲.
- ↑ استاین، ص۱۵۵، ۲۳۳، ۳۲۰، ۳۸۰، ۴۲۲.
- ↑ روبر، ذیل "Hetian,Ho-tien ou Khotan".
- ↑ استاین، ص۱۵۴، ۲۲۸؛ نیز رجوع کنید به درژ و بوهرر، ص۲۷۶.
- ↑ درژ و بوهرر، ص۸۰.
- ↑ همان، ص۲۵۸، ۲۷۱ـ۲۷۲.
- ↑ عفیفی، همانجا.
- ↑ ابن اثیر، ج۹، ص۱۹۱، ۲۹۹.
- ↑ گردیزی، ۱۳۷۶ش، ص۱۰۴.
- ↑ جوینی، ج۱، ص۴۷ و پانویس ۸؛ رشیدالدین فضل اللّه، ج۱، ص۴۶۳ـ۴۶۵؛ بارتولد، ۱۳۶۶ش، ج۲، ص۷۴۵، ۷۶۷ـ ۷۶۸.
- ↑ میرخواند، روضةالصفا، ج۵، ص۷۵.
- ↑ مارکوپولو، چاپ کوردیه، ج۱، ص۱۸۸.
- ↑ ابوالفداء، ص۵۰۴ـ۵۰۵.
- ↑ شیروانی، ص۲۰۹.
- ↑ رجوع کنید به سمعانی، ج۲، ص۳۲۴ـ۳۲۵؛ مرتضی زَبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ذیل مادّه، ختن.
منابع
- آریانا دائرةالمعارف، کابل: انجمن دائرةالمعارف افغانستان، ۱۳۲۸۱۳۴۸ش؛
- اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان، چاپ رنو و دسلان، پاریس ۱۸۴۰؛
- واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، تاریخ ترک‌های آسیای مرکزی، ترجمه غفار حسینی، تهران ۱۳۷۶ش؛
- محمدبن نجیب بکران، جهان نامه، چاپ محمدامین ریاحی، تهران ۱۳۴۲ش؛
- عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، زبدةالتواریخ چاپ کمال حاج سیدجوادی، تهران ۱۳۸۰ش؛
- مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، دارالفکر، بیروت، ۱۴۱۴ق.
- شمس الدین بن خالد سامی، قاموس الاعلام، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶۱۳۱۶/ ۱۸۸۹۱۸۹۸؛
- زین العابدین بن اسکندر شیروانی، حدائق السیاحة، تهران ۱۳۴۸ش؛
- عبدالحکیم عفیفی، موسوعة ۱۰۰۰مدینة اسلامیة، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛
- آیرین فرانک و دیوید براونستون، جاده ابریشم، ترجمه محسن ثلاثی، تهران ۱۳۷۶ش؛
- قابوسبن وشمگیر، قابوسنامه، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۴ش؛
- عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ش؛
- رنه گروسه، امپراطوری صحرانوردان، ترجمه عبدالحسین میکده، تهران ۱۳۶۵ش؛
- گیتاشناسی نوین کشورها، گردآوری و ترجمه عباس جعفری، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۲ش؛
- علی اکبر مظاهری، جاده ابریشم، ترجمه ملک ناصرنوبان، تهران ۱۳۷۲۱۳۷۳ش؛
- Jean - Pierre Drege and Emil M. Buhrer, The Silk Road Saga, [translation from the French by Adrian Room], NewYork 1989.
- EI2 s.v."Khotan " (by L. Hambis).
- Marco Polo, The book of Ser Marco Polo the Venetian concerning the kingdoms and marvels of the East, translated and edited, with notes by Henry Yule, 1871, 3rd. ed. by Henry Cordier, 1903-1920, repr. London1975.
- ibid:The travels of Marco Polo, tr. and ed.William Marsden, London 1946.
- Paul Robert, Le Robert encyclopedique des noms propres, ed. Alain Rey, Paris 2008.
- Aurel Stein, Sand-buried ruins of Khotan, London 1904, repr. New Delhi 2000.
- The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.
- Frances Wood, The Silk Road: two thousand years in the heart of Asia, Berkeley, Calif. 2002.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: