حسین بن حکم حبری
حسین بن حکم حِبَری، محدّث و مفسر قرن سوم هجری قمری است. حبری دو کتاب با نام‌های مسند و تفسیر داشته که تفسیر وی برجای مانده است. تفسیر حبری ــ که گاه با نام‌هایی چون مانزل من القرآن فی اهل البیت علیهم السلام یا مانزل من القرآن فی علی بن ابی طالب علیه‌السلام از آن یاد می‌شود ــ مجموعه‌ای است از روایت‌های پراکنده که در منزلت امیر مؤمنان علی بن ابی طالب و اهل البیت (ع) نازل شده است.
زیست نامه
عالمان تراجم و رجال غالباً نام وی را حسین ضبط کرده‌اند، اما برخی نام وی را حسن ذکر کرده‌اند که صحیح به نظر نمی‌رسد. ذهبی تاریخ وفات حبری را ۲۸۱ ذکر کرده است. لقب وی حبری و وشاء است. حِبَری منسوب به حبرة،نوعی لباس، است. وشّاء به معنای فروشنده جامه ابریشمی نیز از جمله القابی است که خاصه عالمان زیدیه برای وی ذکر کرده‌اند.
مذهب
حبری زیدی مذهب بوده است و شواهدی نیز بر این مطلب وجود دارد از جمله این که عالمان زیدیه نام وی را در منابع رجالی خود ذکر کرده و از وی به عنوان یک عالم زیدی یاد کرده‌اند و بسیاری از مشایخ آنان نیز از وی روایت نقل کرده‌اند. در مُسند وی نیز این گرایش مشهود است. البته برخی عالمان و محدّثان شیعی، حبری را از مشایخ اهل سنّت دانسته، و امین وی را در شمار مشایخ شیعه آورده است.
جایگاه حدیثی
امامیه
عالمان رجال امامیه در کتاب‌های رجالی خود کمتر از حبری یاد کرده‌اند. شیخ طوسی، با وجود نقل روایت حبری از امام جواد(ع) در کتاب رجال خود، وی را در شمار شاگردان یا راویان او ذکر نکرده است. محمدتقی مجلسی روایت حبری از امام جواد (ع) را موثّق شمرده است.
اهل سنت
در وثاقت حبری عالمان رجال و محدّثان اهل سنّت تقریباً اتفاق نظر داشته و روایات وی را معتبر دانسته‌اند، چنان که دارقطنی و حاکم نیشابوری روایات متعددی از وی نقل کرده‌اند. ذهبی با اینکه روایات حسن بن حسین عُرنی کوفی، یکی از مشایخ حدیث حبری، را نامعتبر دانسته، روایات حبری را تضعیف نکرده است.
مشایخ
- امام جواد (ع)
- ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق صینی کوفی
- اسماعیل بن ابان ورّاق ازدی کوفی
- حسن بن حسین عُرَنی انصاری که از مشایخ و محدّثان زیدیه بود.
- مُخَوَّل بن ابراهیم نهدی
- حسین بن نصربن مزاحم منقری.
روایت کنندگان
شماری از راویان نیز از حبری روایات متعددی نقل کرده‌اند، از جمله:
- ابواسحاق ابراهیم بن سلیمان خزّاز کوفی
- احمدبن محمدبن سعید معروف به ابن عقده
- فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی مؤلف تفسیر فراتِ کوفی
- ابوالحسن علی بن محمدبن عبید حافظ مشهور به ابن کوفی، وی کتاب تفسیر حبری را روایت کرده است.
آثار
مسند
حبری دو کتاب با نام‌های مسند و تفسیر داشته که تفسیر وی برجای مانده است. ابن شهرآشوب مسند را به حسن بن حسن حکم نسبت داده که ظاهراً نادرست است. اخیراً یکی از پژوهشگران، بر پایه برخی منابع حدیث و تاریخ اهل سنّت و شیعه زیدیه و امامیه، مسند حبری را استخراج و تدوین کرده است که شمار روایات آن به ۶۱ حدیث می‌رسد و غالباً درباره مناقب امیرالمؤمنین (ع) است و مضمون تعدادی از آنها هم احکام یا تفسیر پاره‌ای از آیات قرآن است
تفسیر
تفسیر حبری ــ که‌گاه با نام هایی چون مانزل من القرآن فی اهل البیت علیهم السلام یا مانزل من القرآن فی علی بن ابی طالب علیه‌السلام از آن یاد می‌شود ــ مجموعه‌ای است از روایت‌های پراکنده که شمار آنها به ۷۱ می‌رسد و غالباً به ذکر و شرح آیاتی پرداخته که در منزلت امیر مؤمنان علی بن ابی طالب و اهل البیت (ع) نازل شده است.
حبری در ابتدای تفسیر به روایتی مشهور از امام علی (ع) استناد کرده که مطابق آن قرآن برحسب نزول آیات آن به چهار بخش تقسیم شده است:
- بخش اول در ذکر فضائل و مناقب اهل البیت
- بخش دوم در ذکر دشمنان اهل بیت
- بخش سوم در بیان امور حلال و حرام
- بخش چهارم در فرایض و احکام.
جایگاه تفسیر وی
اگرچه حبری در تفسیر خود تنها به بیان و شرح آیات مربوط به بخش اول و دوم این حدیث پرداخته است، اما تفسیر وی از همان آغاز موردتوجه و اهتمام بسیاری از محدّثان و مفسران قرار گرفت و کسانی مانند ابوالقاسم حسکانی در شواهدالتنزیل و فرات کوفی در تفسیر خود از تفسیر او سخن به میان آورده و روایاتی از آن نقل کرده‌اند.
راوی این تفسیر ابوعبیداللّه محمدبن عمران مرزبانی (متوفی ۳۸۴) است که آن را از طریق ابوالحسن علی بن محمدبن عبیدحافظ از حبری نقل کرده است. مرزبانی خود کتابی باعنوان مانزل من القرآن فی امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب دارد و گمان رفته که تفسیر حبری همان تفسیر مرزبانی است. با این همه، براساس برخی شواهد، چنین سخنی صحیح به نظر نمی‌رسد، از جمله اینکه تفسیر حبری از طریق راویان دیگری غیر از مرزبانی نیز نقل شده است.
نسخه‌ها
از تفسیر حبری دو نسخه خطی در دست است که هر دو از روی نسخه منحصر به فرد محفوظ در خزانه مستنصریه بغداد به خط علی بن هلال، مشهور به ابن بَوّاب استنساخ شده است. این کتاب تاکنون دوبار به چاپ رسیده است: نخست با عنوان مانزل من القرآن فی اهل البیت علیهم السلام، قم ۱۳۹۵ و بار دیگر با عنوان تفسیرالحبری با تحقیق مؤسسه آل البیت لاحیاءالتراث، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷. چاپ اخیر انتقادی است و در آن محمدرضا حسینی جلالی مقدمه‌ای مفصّل درباره حبری و کتابش نوشته است.
پانویس
- ↑ رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج۴، ص۲۹۸؛ ابن ماکولا، ج۳، ص۴۱؛ سمعانی، همانجا؛ علامه حلّی، ص۱۴۵.
- ↑ رجوع کنید به حاکم نیشابوری، ج۳، ص۵۶۵؛ نجاشی، ص۶.
- ↑ ذهبی، ۱۴۲۴، ج۶، ص۷۳۹.
- ↑ قس مقدمه حسینی جلالی بر تفسیرالحبری، ص۲۰، که آن را از ذهبی ۲۸۶ نقل کرده است.
- ↑ ابن ماکولا، ج۳، ص۴۰ـ ۴۱؛ سمعانی، ج۲، ص۱۶۷.
- ↑ رجوع کنید به دارقطنی، ج۲، جزء۴، ص۱۶۹؛ حبری، ۱۴۰۸، مقدمه حسینی جلالی، ص۲۶؛ قس ابن شهر آشوب، ص۱۷۸؛ امین، ج۵، ص:۴۸۹ حیری که منسوب به حَیره کوفه یا حائرحسینی است.
- ↑ رجوع کنید به حبری، ۱۴۱۳، ص۲۷۵ـ۳۸۵.
- ↑ رجوع کنید به بحرانی، ج۴، ص۷۸، ۳۵۶.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، همانجا.
- ↑ طوسی، ۱۳۶۴ش، ج۹، ص۳۲۵.
- ↑ مجلسی، محمدتقی، ج۱۱، ص۳۱۵.
- ↑ دارقطنی، ج۱، جزء۱، ص۳۵۵، جزء۲، ص۴۲، ج۲، جزء۴، ص۲۷۳.
- ↑ حاکم نیشابوری، ج ۳، ص۱۳۸، ۱۵۱، ۲۱۱.
- ↑ ذهبی، رجوع کنید به ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، ج۱، ص۴۸۳ـ۴۸۴.
- ↑ کلینی، ج۷، ص۱۲۰؛ طوسی، ۱۳۶۴ش، همانجا.
- ↑ حسکانی، ج۱، ص۲۹۷.
- ↑ مزّی، ج۳، ص۷.
- ↑ حبری، ۱۴۰۸، ص۲۳۲ـ۲۳۳؛ سمعانی، همانجا.
- ↑ حبری، ۱۴۰۸، مقدمه حسینی جلالی، ص۴۹.
- ↑ حبری، همان، ص۳۵۲.
- ↑ حبری، ص۲۸۸، ۳۱۳.
- ↑ طوسی، ۱۴۲۰، ص۳۱۸.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، ص۴۳۵.
- ↑ فرات، ص ۵۳، ۵۹، ۶۵.
- ↑ حبری، ۱۴۰۸، ص۲۳۱ـ۲۳۲.
- ↑ رجوع کنید به همان، مقدمه حسینی جلالی، ص۶۴؛ برای فهرست کامل استادان و راویان حبری رجوع کنید به همان مقدمه، ص۴۷ـ۷۱.
- ↑ ابن شهر آشوب، ص۷۳.
- ↑ رجوع کنید به حبری، ۱۴۱۳، ص۲۷۵ـ ۳۸۵.
- ↑ ابن شهر آشوب، ص۱۷۸.
- ↑ حبری، ۱۴۰۸، همان مقدمه، ص۷۸.
- ↑ حبری، تفسیر الحبری، ص ۲۳۳.
- ↑ حسکانی، شواهدالتنزیل، ج ۱، ص۱۱۵، ج۲، ص۸۸، ۴۷۲.
- ↑ فرات کوفی، تفسیر، ص ۵۳، ۱۵۸، ۳۳۴.
- ↑ حبری، ۱۴۰۸، ص۲۳۱ـ۲۳۲.
- ↑ ابن شهر آشوب، ص۱۵۳.
- ↑ رجوع کنید به حبری، ۱۴۰۸، همان مقدمه، ص۸۲ـ۸۸.
- ↑ رجوع کنید به حبری، مقدمه، ص۱۶۵.
منابع
- ابن شهرآشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱
- ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء و الکنی و الأنساب، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن، ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
- ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، چاپ احمد صقر، بیروت، ۱۴۰۸/۱۹۸۷
- امین
- هاشم بن سلیمان بحرانی، غایةالمرام و حجةالخصام فی تعیین الامام من طریق الخاص و العام، چاپ علی عاشور، بیروت، ۱۴۲۲/۲۰۰۱
- محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، و بذیله التلخیص للحافظ الذهبی، بیروت: دارالمعرفة، بی‌تا
- حسین بن حکم حبری، تفسیرالحبری، چاپ محمدرضا حسینی جلالی، بیروت، ۱۴۰۸/۱۹۸۷
- همو، مسندالحبری، استخراج و تقدیم و توثیق محمدرضا حسینی جلالی، در تراثنا، سال ۸، ش ۳ـ۴ (رجب ـ ذی الحجه ۱۴۱۳)
- عبیداللّه بن عبداللّه حسکانی، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، چاپ محمدباقر محمودی، تهران، ۱۴۱۱/۱۹۹۰
- خطیب بغدادی
- علی بن عمر دارقطنی، سنن الدارقطنی، چاپ عبداللّه هاشم یمانی مدنی، مدینه، ۱۳۸۶/۱۹۶۶
- محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۲۴/۲۰۰۳
- همو، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت، بی‌تا
- سمعانی
- محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۶۴ش
- همو، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۲۰
- حسن بن یوسف علامه حلّی، ایضاح الاشتباه، چاپ محمد حسون، قم، ۱۴۱۵
- کلینی
- فرات بن ابراهیم کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم محمودی، تهران، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰
- محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، روضةالمتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم، ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳
- یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۲۲/۲۰۰۲
- احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعةالمشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: