تقریرنویسی
تَقْریرنِویسی روشی آموزشی در حوزه‌های علمیه و به معنای نوشتن مطالب استاد در مجلس درس و پیاده‌سازی روشمند آنها است که گاهی با پژوهش‌ها و دیدگاه‌های تقریرنویس همراه است. برخی بر این باورند که تقریرنویسی، افزون بر ثبت مطالب استاد، به فهم عمیق و رشد علمی تقریرنویس نیز کمک می‌کند. بنا به نقل سید محسن امین، سید محمدجواد عاملی نویسنده مفتاح الکرامة اولین کسی بود که درس استادش سید محمدمهدی بحرالعلوم را تقریر کرد.
درباره تفاوت تقریرنویسی با امالی‌نویسی گفته‌اند، در امالی‌نویسی استاد مطالب را از روی نوشته برای شاگردان ارائه می‌کند و شاگردان مطالب را بدون دخل و تصرف، یادداشت می‌کنند؛ در حالی که در تقریرنویسی، شاگرد می‌تواند در مطالب استاد دخل و تصرف کند. پیش‌مطالعه درس، نوشتن همه مطالب استاد، استنادسازی مطالب، پاک‌نویس کردن، اصلاح و شیوایی در بیان مطالب، از مهم‌ترین اصول تقریرنویسی به شمار می‌روند.
کتاب «دانش تقریرنویسی: به ضمیمه روش حل مسأله فقهی» به قلم محمدحسن ربانی بیرجندی به بیان تاریخچه تقریرنویسی و معرفی برخی تقریرات پرداخته است.
مفهوم‌شناسی
تقریرنویسی عبارت است از نوشتن مطالب استاد در مجلس درس و پیاده‌سازی روشمند آنها که گاهی با پژوهش‌ها و دیدگاه‌های تقریرنویس نیز همراه است. به آنچه از تقریرنویسی به‌دست می‌آید، تقریرات گفته می‌شود، تقریرات عنوان عام برخی از کتاب‌هایی است که به شیوه تقریرنویسی از اواخر قرن ۱۲ق و پس از آن تألیف شده است.
مرسوم است که شاگردان تقریرات خود را به استاد عرضه می‌کنند و غالبا استاد نظر خود را درباره آن به صورت تقریظ می‌نویسد. تقریظ استاد باعث اعتبار تقریرات می‌شود.
سنت تقریرنویسی اگرچه بیشتر در درس‌های خارجِ اصول فقه و فقه جا افتاده است؛ اما در علوم دیگری نظیر منطق، فلسفه، تفسیر و عرفان نیز رواج داشته و تقریراتی از این دروس موجود است.
تفاوت با امالی‌نویسی
برخی تفاوت‌های تقریرنویسی با امالی‌نویسی به قرار زیر است:
- در امالی‌نویسی استاد مطالب را از روی نوشته و یا از حافظه خود برای شاگردان حاضر در مجلس، ارائه می‌دهد و آنها مطالب او را بدون کم و کاست یادداشت می‌کنند؛ اما در تقریرنویسی، شاگردان در هنگام پیاده‌سازی می‌توانند در مطالب استاد دخل و تصرف کنند.
- امالی علم استاد است و در نتیجه کتاب به نام او تمام می‌شود؛ ولی در تقریرات، ماده و محتوای درسی از استاد است؛ اما شرح، بسط و سبک ارائه مطالب به سلیقه و اختیار تقریرنویس است. ازاین‌رو، کتاب به نام تقریرنویس تمام می‌شود.
تاریخچه
آقابزرگ تهرانی در کتاب الذریعة الی تصانیف الشیعة اواخر قرن ۱۲ قمری را شروع اولین دوره‌های تقریرنویسی دانسته است. سید محسن امین در کتاب اعیان الشیعه، سید محمدجواد عاملی، مؤلف مفتاح الکرامة (درگذشت ۱۲۲۶ق) را اولین تقریرنویسی دانسته که تقریرات درس استادش سید مهدی بحرالعلوم را نوشته و یکی از پژوهشگران معتقد است که تقریرنویسی از دوره صاحب فصول آغاز شده است.
برخی نیز با استناد به روایتی که در آن پیامبر(ص) به یکی از انصار که گفتار پیامبر(ص) را می‌شنید، اما از حفظ آن عاجز بود، دستور داد تا سخنان او را بنویسد، پیشینه تقریرنویسی را به عصر پیامبر(ص) برمی‌گردانند.
تقریرنویسی و رشد علمی
درباره تقریرنویسی دیدگاه‌هایی مطرح شده است:
- برخی از علما و اساتید فقه و اصول فقه همچون آیت‌الله بروجردی، روش تقریرنویسی را موجب رشد علمی و فهم عمیق مطالب دانسته و طلبه و دانش‌پژوه را به انجام این روش آموزشی تشویق و ترغیب می‌کرده‌اند. گفته شده، میرزای شیرازی به تقریرات شاگردانش اهمیت داده و در حضور دیگران بهترین تقریر را معرفی می‌کرده است.
- بنا به نقل آیت‌الله منتظری، سید محمد محقق داماد با تقریرنویسی مخالف بوده و به سبب این که طلبه فقط به نوشته‌های خودش اتکا می‌کند، آن را موجب اُفت علمی او می‌دانسته است.
شیوه‌های تقریرنویسی
تقریرنویسی به دو شیوه مکتوب و شفاهی صورت می‌گرفته است:
- تقریر شفاهی: در تقریر شفاهی، بلافاصله پس از پایان جلسه درس استاد، برخی از شاگردان ارشد و باسابقه با اتکاء به حافظه خود، درس را برای شاگردانی که سابقه کمتری داشته و یا درس را خوب نفهمیده بودند، تکرار می‌کردند. گفته شده محمدحسن آشتیانی از شاگردان شیخ انصاری، درس شیخ را برای عده‌ای از شاگردان، به این شیوه تقریر می‌کرده است.
- تقریر کتبی: تقریرنویسی کتبی به شیوه‌های زیر انجام می‌شود:
- تقریرنویس مطالب استاد را در محفل درس مو به مو یادداشت می‌کند و پس از درس اصلاح جزیی می‌کند.
- تقریرنویس مطالب استاد را در مجلس درس گوش می‌کند و پس از جلسه درس، خلاصه مطالب درس استاد را می‌نویسد.
- تقریرنویس پیش از درس استاد، مباحث مورد نظر را مطالعه می‌کند و در جلسه درس فقط نکات اضافی که استاد به آنها اشاره کرده را یادداشت می‌کند.
- استاد اصل بحث را مطرح می‌کند و شاگرد آن را شرح و بسط می‌دهد.
- تقریرنویس، در جلسه درس فقط سرفصل‌های مطالب را یادداشت می‌کند. برخی این سرفصل‌ها را شرح و بسط می‌دهند و برخی به همین مطالب مهم و کلیدی اکتفا می‌کنند.
ویژگی‌های تقریر خوب
پیامبر(ص): قَیِّدُوا العِلْمَ بِالکِتابَةِ؛
با نوشتن، علم را در بند بکشید.
تحف‌العقول، ص۳۶.
برای نوشتن یک تقریر پذیرفته‌شده، رعایت امور زیر لازم است:
- تقریرنویس، نسبت به بحثی که قرار است در جلسه درس ارائه شود، پیش‌مطالعه کند.
- تقریرنویس همه مطالب استاد یا دست‌کم مطالب مهم و سرفصل‌های درس را یادداشت کند.
- تقریرنویس، کتاب‌هایی را که استاد در بیان مطالب از آنها استفاده کرده یا به آنها اشاره کرده است، مطالعه کند.
- مطالب استاد را استنادسازی کند. گاهی ممکن است استاد در محفل درس، اقوال علما، آیات یا روایتی را بدون ذکر منابع، مطرح کند. بر تقریرنویس لازم است برای بهتر شدن کار، این گفته‌ها را استنادسازی کند.
- مطالبی که در مجلس درس ثبت و ضبط کرده است را پاک‌نویسی کرده و در صورت نیاز، کم و زیاد و پس و پیش کند.
- مطالب استاد را به نحو واضح و شیوا تقریر کرده و عبارت‌پردازی‌ها به‌اندازه‌ای باشد که برای فهم مطلب توسط فرد غائب در کلاس نیز کافی باشد.
برخی تقریرات فقه و اصول فقه
برخی از تقریرات مشهور در حوزه درس فقه:
- التنقیح فی شرح العروة الوثقی نوشته میرزا علی غروی، تقریرات درس سیدابوالقاسم خویی در شش جلد و شامل مباحث اجتهاد و تقلید، طهارت، نجاست و صلواة
- فقه الشیعة نوشته محمدمهدی موسوی خلخالی، تقریرات درس فقه سیدابوالقاسم خویی در هفت جلد شامل ابواب اجتهاد و تقلید، طهارت و نجاست
- نهایة التقریر فی مباحث الصلوة نوشته محمد فاضل لنکرانی، تقریرات درس فقه آیت‌الله بروجردی در سه جلد بحث نماز.
برخی از تقریرات مشهور در حوزه درس اصول فقه:
- اجودالتقریرات نوشته سید ابوالقاسم خویی، تقریرات درس اصول محمدحسین غروی نائینی در دو جلد. نگارش این کتاب از سال ۱۳۴۵ق كه سال شروع آخرين دوره درس خارج اصول میرزای نايينى در نجف بوده، شروع شده و در سال ۱۳۵۲ق كه سال پایان درس مزبور است، به پایان برده است.
- نهایةالافکار نوشته محمدتقی بروجردی، یک دوره کامل تقریرات درس اصول آقاضیاء عراقی در چهار جلد است.
- تهذیب‌الاصول نوشته جعفر سبحانی، تقریرات درس امام خمینی در دو جلد.
سایت‌های تقریرات
برخی از سایت‌هایی که تقریرات دروس گروهی از اساتید در آن بارگذاری شده عبارتند از:
- سایت درسگفتار: () این سایت شامل فایل‌های درسی صوت و متن اساتید سطوح عالی حوزه‌های علمیه قم و مشهد است که بین متن تقریر و صوت، ارتباط‌سازی شده است و نیز بسته‌ها و ابزارهای پیش مطالعه آن مبحث نیز ارائه گردیده است.
- سایت مدرسه فقاهت: () در این سایت مشاهده تقریر دروس حوزوی با قابلیت دسترسی به مستندات آن در کتابخانه مدرسه فقاهت فراهم شده است. همچنین مدرسه فقاهت، درس‌های خارج حوزه‌های علمیه قم، مشهد و نجف را نیز به صورت زنده پخش می‌کند.
- سامانه تقریرات دروس خارج: () این سامانه برای دسترسی به تقریرات دروس خارج اساتید حوزه و ترویج سنت تقریرنویسی راه‌اندازی شده است. سامانه تقریرات دروس حوزه سامانه‌ای آموزشی، پژوهشی و اطلاع‌رسانی است که وظیفه گردآوری، غنی‌سازی، طبقه‌بندی، ارزیابی و فراهم کردن زمینه گفتگو پیرامون تقریرات طلاب درس خارج حوزه را در فضای مجازی بر عهده دارد.
تک‌نگاری
کتاب «دانش تقریرنویسی: به ضمیمه روش حل مسأله فقهی» به قلم محمدحسن ربانی بیرجندی، عضو هیئت علمی مرکز تخصصی آخوند خراسانی گردآوری و توسط شرکت چاپ و نشر بین الملل در تابستان ۱۳۹۸ش چاپ و منتشر شده است.
پانویس
- ↑ ، سایت ثقلین.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۳۶۶.
- ↑ ربانی، دانش تقریرنویسی، ۱۳۹۸ش، ص۲۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۱۳۲ و ص۲۳۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۰۵.
- ↑ ربانی، دانش تقریرنویسی، ۱۳۹۸ش، ص۱۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۰۸.
- ↑ ربانی، دانش تقریرنویسی، ۱۳۹۸ش، ص۱۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۳۶۶.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۳۰۸.
- ↑ ربانی، دانش تقریرنویسی، ۱۳۹۸ش، ص۱۵.
- ↑ شهید ثانی، منیةالمرید، ۱۴۰۹ق، ص۲۶۷-۲۶۸.
- ↑ شیرازی، «ضرورت و ماهیت‌شناسی درس خارج و تقریرنویسی آن»، ص۹۳.
- ↑ ، سایت شفقنا.
- ↑ شیرازی، «ضرورت و ماهیت‌شناسی درس خارج و تقریرنویسی آن»، ص۱۰۴.
- ↑ شیرازی، «ضرورت و ماهیت‌شناسی درس خارج و تقریرنویسی آن»، ص۱۰۴.
- ↑ ، سایت شفقنا.
- ↑ «مصاحبه باآیت اللّه سید محمدجعفر مروّج»، مجله حوزه، ص۲۸.
- ↑ یعقوبی و سعیدی، «تقریرات»، ص۷۷۶.
- ↑ ربانی، دانش تقریرنویسی، ۱۳۹۸ش، ص۱۶.
- ↑ ربانی، دانش تقریرنویسی، ۱۳۹۸ش، ص۱۶.
- ↑ ربانی، دانش تقریرنویسی، ۱۳۹۸ش، ص۱۶.
- ↑ شیرازی، «ضرورت و ماهیت‌شناسی درس خارج و تقریرنویسی آن»، ص۱۰۷.
- ↑ ، سایت معالم: پرتال جامع اطلاعات و خدمات آموزشی مرکز تخصصی آخوند خراسانی.
- ↑ جوادی‌آملی، کتاب‌الحج، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۱۶.
- ↑ ربانی، دانش تقریرنویسی، ۱۳۹۸ش، ص۲۲.
- ↑ ربانی، دانش تقریرنویسی، ۱۳۹۸ش، ص۲۳.
- ↑ ربانی، دانش تقریرنویسی، ۱۳۹۸ش، ص۲۴.
- ↑ ربانی، دانش تقریرنویسی، ۱۳۹۸ش، ص۲۳.
- ↑ ، سایت ثقلین.
- ↑ غروی تبریزی، التنقیح، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۱.
- ↑ خلخالی، فقه‌الشیعه، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۷.
- ↑ فاضل لنکرانی، نهایة التقریر فی مباحث الصلوة، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۳۰.
- ↑ خویی، اجودالتقریرات، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۲.
- ↑
- ↑ بروجردی، نهایةالافکار، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳.
- ↑ سبحانی، تهذیب‌الاصول، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴.
- ↑ ، سایت خبری اجتهاد.
- ↑ ، سایت مدرسه فقاهت.
- ↑ ، سامانه تقریرات دروس خارج.
- ↑ ، خبرگزاری مهر.
- ↑ تقریظ درآمدی ستایش‌آمیز بر یک کتاب، به همراه تأیید آن و ستایش نویسنده است.(دادبه و سادات شریفی، «تقریظ»، ص۳۲)
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشّیعة، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۳ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- ، سایت ثقلین، تاریخ درج مطلب: ۲۱ مرداد ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
- بروجردی، محمدتقی، نهایةالافکار، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- بهسودی، محمدسرور، مصباح‌الاصول، قم، مکتبة الداوری، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- «؟»، سایت معالم: پورتال جامع اطلاعات و خدمات آموزشی مرکز تخصصی آخوند خراسانی، تاریخ بازدید: ۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
- ، سایت مدرسه فقاهت، تاریخ بازدید: ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
- ، سامانه تقریرات دروس خارج، تاریخ بازدید: ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
- یعقوبی و سعیدی، ابوالقاسم و فریده، ، دانشنامه جهان اسلام(ج۷)، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۲ش.
- جوادی‌آملی، عبدالله، کتاب‌الحج، قم، بی‌نا، ۱۴۰۱ق.
- «»، سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۲۹ آذر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
- خلخالی، محمدمهدی، فقه‌الشیعه، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۱۱ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، اجودالتقریرات، قم، کتابفروشی مصطفوی، چاپ دوم، ۱۳۶۸ش.
- دادبه، اصغر و فرشید سادات شریفی، «تقریظ»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ۱۳۸۷ش.
- ربانی، محمدحسن، دانش تقریرنویسی: به ضمیمه روش حل مسائل فقهی، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل، ۱۳۹۸ش.
- «»، سایت خبری اجتهاد، تاریخ درج مطلب: ۲۹ آذر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
- سبحانی، جعفر، تهذیب‌الاصول، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، ۱۴۰۵ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، منیةالمرید، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- شیرازی، سیدرضا، «ضرورت و ماهیت‌شناسی درس خارج و تقریرنویسی آن»، مصباح الفقاهه، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۷ش.
- فاضل لنکرانی، محمد، نهایة التقریر فی مباحث الصلواة، قم، مرکز فقه الائمه الاطهار( ع)، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- ، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۴ مهر ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
- ، حوزه، شماره۹۸، خرداد و تیر ۱۳۷۹ش.
- مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، قم، مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۳۸۷ش.