امالی‌نویسی

أمالی‌نویسی یکی از روش‌های تحمل و نگارش حدیث است. در این روش استاد در مجلسی سخنرانی می‌کرد و شاگردان سخنان او را می‌نوشتند و جمع‌آوری می‌کردند تا کتابی می‌شد و آن را الأمالی یا المَجالس می‌خواندند. املا کردن و نوشتن اختصاص به حدیث ندارد و در موضوعات دیگر هم امالی‌هایی نوشته شده است. مشهورترین نمونه‌های امالی نویسی در شیعه کتاب‌های شیخ مفید، شیخ صدوق، سید مرتضی و شیخ طوسی است.

واژه‌شناسی

أمالی، جمع إملا است و در اصطلاح، کتابی را گویند که استادْ تقریر کند و شاگردان بنویسند. به نوشته صاحب کشف الظنون منظور از أمالی این است که عالمی بنشیند و شاگردان وی با قلم و کاغذ در اطراف او قرار بگیرند، آن گاه، عالم- با استفاده از علمی که خداوند در اختیار او نهاده است- شروع به سخن گفتن کند و شاگردان، آن مطالب را بنویسند. در نتیجه، کتابی حاصل می‌شود که آن را املا و أمالی می‌نامند. به گفته آقابزرگ طهرانی در الذریعة نیز أمالی عنوانی است که غالباً برای بعضی از کتب حدیث استفاده می‌شود و آن کتابی است که شامل احادیث شنیده شده از املای شیخ حدیث است. او (املاء کننده) یا آنها را از محفوظات خویش می‌گوید یا این که از روی نوشته می‌خواند. ترتیب مطالب أمالی اکثراً به ترتیب نوبت شنیدن آنها است و به همین خاطر، به این کتاب‌ها، مَجالِس یا عَرضُ المَجالِس نیز گفته می‌شود.»

به نوشته برخی پژوهش‌گران سابقه امالی‌نویسی به دوران پیامبر و ائمه باز‌ می‌گردد. چنان که پیامبر برخی احادیث را املاء کرده و امام علی(ع) نوشته است. نویسنده الذریعه ضمن تأیید املاء پیامبر به امام علی این کتاب را جزو فهرست امالی‌های مصطلح ذکر نکرده است. امالی هشام بن حکم و نیز امالی ابوسهل نوبختی جزو کتاب‌های دوران امامان هستند. البته به گفته پاکتچی رواج أمالی‌نویسی در میان دانشمندان اسلامی و به خصوص شیعی مربوط به قرن سوم هجری است.

صاحبان أمالی

این روش، که استاد بنشیند و شاگردان هم دور او حلقه زده و آن‌چه از او می‌شنوند را بنویسند، روش فقیهان و محدثان و نیز اهل ادب و علوم دیگر بوده است و در بعضی کتب، از أمالی گوناگون علمای بزرگ و نیز غیر معروف نام برده شده است. در کشف الظنون از أمالی ابن درید، أمالی ابن حاجب، أمالی ابن الشجری، أمالی ابن عساکر و... سخن به میان آمده است. همچنین آقابزرگ طهرانی در الذریعة قریب ۳۰ کتاب با عنوان أمالی و بیش از ۸۰ کتاب با عنوان مجالس از تصانیف شیعه ذکر کرده است.

به گزارش برخی محققان مهمترین أمالی‌های شیعه عبارتند از: أمالی أبومحمد ناصر کبیر (متوفی ۳۰۴ ق)، امالی شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱ ق)، أمالی مهذب‌ الدین همدانی (متوفی ۳۹۸ ق)، امالی شیخ مفید، أمالی أبوالفتح هلال بن محمد بغدادی (متوفی ۴۱۴ ق)، امالی سید مرتضی (متوفی ۴۳۶ ق)، امالی شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰ ق) و امالی فیض کاشانی.

موضوع أمالی

أمالی معمولاً موضوعات بسیار متنوعی را در برمی‌گیرد که از آن میان، داستان‌های معتبر تاریخی، معنی أخبار، تفسیر و تأویل آیات قرآنی، نکات ادبی و... را می‌توان نام برد.

امالی‌ها را به دو گروه امالی‌های حدیثی و امالی‌های تبیینی تقسیم کرده‌اند؛

امالی‌های حدیثی؛ مثل امالی مفید یا امالی شیخ طوسی که مشتمل بر حدیث‌هایی هستند و معمولا سلسله سند کامل دراند و از این جا معلوم می‌شود که املاء کننده یا متکی به حافظه قوی بوده یا از روی یادداشت املا می‌کرده است.

امالی‌های تبیینی؛ که بیشتر حالت درس و تبیین دارند و شخص نقطه نظرات خود را نیز بیان می‌کند مثل امالی سید مرتضی که به جزو موارد محدودی که آیه، حدیث و یا شعری نقل کرده بقیه سخنان خود اوست.

اعتبار أمالی‌ها

برای اعتبارسنجی امالی‌ها باید روشن باشد که مُمْلی (املا کننده) و مُسْتَمْلی (نویسنده) کیست؟ بنابر این می‌توان گفت أمالی مانند اصل است و احتمال سهو و نسیان و غلط در آن کم است. علی‌الخصوص، وقتی که املای شیخ از روی کتاب مصحح یا از محفوظات قلبی خودش باشد؛ البته در مورد اخیر، اگر به قوت حافظه، ضابط و متقن بودن او یقین داشته باشیم.در امالی‌های حدیثی که مستند به مکتوبات هستند آنچه مهم است ضابط بودن مستملی است تا روشن شود آنچه شنیده درست نوشته است. اما در اعتبارسنجی امالی‌های تبیینی آنچه مهم‌تر است فهم و درایت مستملی است، و این نکته نیز با بررسی انسجام متن و ساختار داشتن متن روشن می‌شود

پانویس

منابع

• پاکتچی، احمد، نقد متن، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۹۱ش.
• تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالاضواء، بی‌تا.
• حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
• سیاوشی، کرم، و محمدی، جواد، امالی‌نویسی در تاریخ حدیث شیعه، مندرج در فصلنامه شیعه شناسی، شماره ۴۹، بهار ۱۳۹۵ش.

پیوند به بیرون