آبار علی
آبار علی، (به معنای چاه‌های علی) منطقه‌ای غالباً پوشیده از نخلستان، در حدود هشت کیلومتری جنوب مدینه، که در آن، چاه‌های آبی منسوب به علی بن ابی طالب(ع) وجود دارد. این مکان از میقات‌های حج است. امروزه از سه نام آبار علی، ذوالحلیفه و مسجد شجره برای اشاره به این منطقه استفاده می‌شود.
واژه‌شناسی
آبار در عربی، جمع «بِئر» و به معنای چاهها و «آبار علی» به معنای چاه‌های منسوب به علی است. در زبان عربی، کلمه البؤُره نیز از همین ماده، به معنای گودال است.
در منابع فقهی شیعه و اهل‌سنت از آبار علی، با تعابیر بئر علی، اَبیار علی و آبیار علی نیز یاد کرده‌اند.
ویژگی‌های جغرافیایی
آبار علی در حدود هشت کیلومتری جنوب شهر مدینه، در وادی عقیق و دامنه غربی کوه عیر، بر سر راه مکه قرار دارد و در آن چاه‌های آب و نخلستان است.
نام معروف امروزی آن آبارعلی است. نام اصلی منطقه‌ای که چاهها در آن جای دارند، شجره و ذوالحلیفه بوده؛ ولی از یک دوره تاریخی به بعد، نام بئر علی یا آبار علی غلبه یافته است. برخی محققان در این باره پژوهش‌هایی را ترتیب داده‌اند. در تابلو مکان‌نما نیز نام آبارعلی و ذوالحُلَیفه و مسجد شجره کنار هم آمده‌اند.
میقات حج
از آنجا که آبار علی و مسجد شجره در یک منطقه واقع‌اند، شیعه و سنی، آبار علی را در شمار میقات‌های حج (میقات شهر مدینه) به شمار آورده‌اند. منابع اهل سنت نیز از قرن ۸ و ۹ق. به بعد آبار علی و ذوالحلیفه و مسجد شجره را نام یک مکان و میقات مردم مدینه دانسته‌اند.
تاریخچه
اطلاعات منابع درباره پیشینه این مکان و به خصوص چاه‌های آن و زمان حفر آنها مختلف است. بنابر برخی منابع، چاهها پیش از هجرت پیامبر(ص) به مدینه وجود داشته و علی(ع) به فرمان رسول خدا(ص) در کنار این چاهها با قبایلی از جنیان جنگیده و آنان را به سختی شکست داده است. منابع اهل‌سنت با نقل فشرده این مطلب، آن را باور عوام دانسته و بر نادرستی‌اش تأکید کرده‌اند. عالمان دینی شیعی معاصر نیز به این گزارش به لحاظ محتوا و سند نقد جدی وارد کرده‌اند.
برخی دیگر برآنند که این چاهها پیش از آن موجود نبوده و امام علی(ع) به دست خود، چاهها را حفر کرده است. بر اساس این نظریه، امام علی(ع) در ایام خانه‌نشینی، چاه‌هایی در این منطقه حفر کرد و وقف زائران و حج‌گزاران نمود.جعفر سبحانی تاریخ پژوه مشهور براین باور است که از بعضى سخنان امام صادق (ع) استفاده مى شود که اميرمؤمنان (ع) در راه مکّه و کوفه چاه‌هايى حفر كرده است. مناقب از امام صادق(ع) روایت نقل کرده که امام علی(ع) از دسترنج خویش هزار برده را آزاد ساخته و صد چشمه را در منطقه ینبع جوشانده و برای حاجیان قرار داده است و چاه هایی را را در راه مکه و کوفه حفر کرده است.
انتساب چاهها به امام علی(ع)
برخی عالمان اهل سنت، کوشیده‌اند تا انتساب این چاهها به علی بن ابی طالب(ع)را انکار کنند؛ از جمله عالم معاصر اهل‌سنت در مصر، آبار علی میقات حجاج در مدینه را منسوب به علی بن دینار، سلطان دارفور در جنوب سودان، دانسته است. به گفته وی، علی بن دینار در سال ۱۸۹۸م./ ۱۳۱۵ق. در سفر حج، چاه‌های آب ذوالحلیفه را لایروبی، بازسازی و دایر کرد و از آن پس این منطقه به نام او آبارعلی خوانده شد. اما بسیاری از عالمان اهل سنت، در آثار خود، که مربوط به پیش از دوره علی بن دینار است، این چاهها را با نام آبار علی خوانده‌اند؛ از جمله: ابن تیمیه(م ۷۲۸ق.)، ابن حجر عسقلانی (م ۸۵۲ق.)، عینی (م.۸۵۵ق.) سمهودی (م ۹۱۱ق.) ابن نجیم مصری (م ۹۷۰ق.) و رعینی (م ۹۵۴ق.). افزون بر این، دلایل دیگری نیز بر رد این نظر اقامه شده است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ العین، ج۸، ص۲۹۰؛ لسان العرب، ج۴، ص۳۷؛ تاج العروس، ج۶، ص۴۳، «بأر».
- ↑ برای نمونه: مناسک حج، صافی، ص۵۷؛ معجم الفاظ الفقه الجعفری، ص۱۹۸؛ الحج و العمره، ص۱۷۵.
- ↑ العهود المحمدیه، ص۶۰؛ الدر المختار، ج۲، ص۵۲۲؛ فتاوی اللجنه، ج۱۱، ص۱۸۱، ۲۳۸.
- ↑ عمدة القاری، ج۲۵، ص۶۲؛ البحر الرائق، ج۲، ص۵۵۵؛ جعفریان،آثار اسلامی مکه و مدینه، ص: ۲۷۵
- ↑ نک: المعالم الاثیره، ص۱۰۳؛ معجم الفاظ الفقه الجعفری، ص۱۹۸.
- ↑ کلمة التقوی، ج۳، ص۲۳۰؛ اعمال الحرمین، ص۱۳.
- ↑ برای نمونه نک: نجفی، مدینه‌شناسی، ج۱، ص: ۱۷۹.
- ↑ برای نمونه نک: عمدة القاری، ج۱۷، ص۲۲۵؛ ج۲۵، ص۶۲؛ مواهب الجلیل، ج۴، ص۴۱.
- ↑ البحر الرائق، ج۲، ص۵۵۵؛ الدر المختار، ج۲، ص۵۲۲-۵۲۳؛ کشف الخفاء، ج۲، ص۴۱۸.
- ↑ برای نمونه نک: تبریزی، صراط النجاة، ج۲، ص۴۵۱.
- ↑ اعانة الطالبین، ج۲، ص۳۴۱.
- ↑ مناسک حج، ابطحی، ص۵۴-۵۵؛ چهارده نور پاک، ج۱۲، ص۱۶۷۱-۱۶۷۲.
- ↑ سبحانی، جعفر، فروغ ولایت،۱۳۷۴ش، ص۳۱۸.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب، ۱۳۷۶ق، ج۱، ص۳۸۸.
- ↑ نک: ,, .
- ↑ شرح عمدة الفقه، ج۲، ص۳۱۴.
- ↑ فتح الباری، ج۳، ص۳۰۵.
- ↑ عمدة القاری، ج۱۷، ص۲۲۵؛ ج۲۵، ص۶۲.
- ↑ خلاصة الوفاء، ج۱، ص۲۷۳، ۳۰۹.
- ↑ البحر الرائق، ج۲، ص۵۵۵.
- ↑ مواهب الجلیل، ج۴، ص۴۱.
- ↑ نک: الله اکبری، دانشنامه حج و حرمین شریفین، ذیل مدخل «آبار علی».()
منابع
بیشتر مطالب و منابع مقاله حاضر از مقاله «آبار علی»، نوشته محمد الله اکبری در دانشنامه حج و حرمین شریفین(با تغییر و تصرف)اخذ شده است.
- السید البكری الدمیاطی (م.۱۳۱۰ق.)، اعانة الطالبین، بیروت، دار الفكر، ۱۴۱۸ق؛
- علی بن منصور المرهون، اعمال الحرمین، دار الهدی، ۱۴۲۲ق؛
- ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل ابی طالب، نجف، مطبعه حیدریه، ۱۳۷۶ق.
- ابونجیم المصری (م.۹۷۰ق.)، البحر الرائق، به كوشش زكریا عمیرات، بیروت، دار الكتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛
- الزبیدی (م.۱۲۰۵ق.)، تاج العروس، به كوشش علی شیری، بیروت، دار الفكر، ۱۴۱۴ق؛
- ابن شبّة النمیری (م.۲۶۲ق.)، تاریخ المدینة المنوره، به كوشش شلتوت، قم، دار الفكر، ۱۴۱۰ق؛
- المبارك فوری (م.۱۳۵۳ق.)، تحفة الاحوذی، بیروت، دار الكتب العلمیه، ۱۴۱۰ق؛
- الطوسی(م.۴۶۰ق.)، تهذیب الاحكام، به كوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الكتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش؛
- عقیقی بخشایشی، چهارده نور پاك، نوید اسلام، ۱۳۸۱ش؛
- الری شهری، الحج والعمرة فی الكتاب والسنه، قم، دار الحدیث، ۱۳۷۶ش؛
- سبحانی، فروغ ولایت، قم، ناشر: مؤسسه امام صادق (عليه السلام) ق، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- السمهودی (م.۹۱۱ق.)، خلاصة الوفاء، به كوشش محمد الامین؛
- الحصكفی (م.۱۰۸۸ق.)، الدرالمختار، به كوشش مكتب البحوث، بیروت، دار الفكر، ۱۴۱۵ق؛
- الكحلانی (م.۱۱۸۲ق.)، سبل السلام، مصطفی البابی، مصر، ۱۳۷۹ق؛
- البیهقی (م.۴۵۸ق.)، السنن الكبری، بیروت، دار الفكر؛
- ابن تیمیة (م.۷۲۸ق.)، شرح عمدة فی الفقه، به كوشش العطیشان، الریاض، مكتبة العبیكان، ۱۴۱۳ق؛
- ملاعلی القاری (م.۱۰۱۴ق.)، شرح مسند ابی‌حنیفه، بیروت، دار الكتب العلمیه؛
- میرزا جواد التبریزی، صراط النجاة، برگزیده، ۱۴۱۶ق؛
- العینی (م.۸۵۵ق.)، عمدة القاری، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
- العظیم آبادی (م.۱۳۲۹ق.)، عون المعبود، بیروت، دار الكتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛
- عبدالوهاب الشعرانی (م.۹۷۳ق.)، العهود المحمدیه، مصطفی البابی، مصر، ۱۳۹۳ق؛
- خلیل (م.۱۷۵ق.)، العین، به كوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق؛
- احمد بن عبدالرزاق الدویش، فتاوی اللجنة الدائمه، الرئاسة العامة للبحوث العلمیة و الافتاء
- السید البكری الدمیاطی (م.۱۳۱۰ق.)، اعانة الطالبین، بیروت، دار الفكر، ۱۴۱۸ق؛
- علی بن منصور المرهون، اعمال الحرمین، دار الهدی، ۱۴۲۲ق؛
- ابونجیم المصری (م.۹۷۰ق.)، البحر الرائق، به كوشش زكریا عمیرات، بیروت، دار الكتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛
- الزبیدی (م.۱۲۰۵ق.)، تاج العروس، به كوشش علی شیری، بیروت، دار الفكر، ۱۴۱۴ق؛
- ابن شبّة النمیری (م.۲۶۲ق.)، تاریخ المدینة المنوره، به كوشش شلتوت، قم، دار الفكر، ۱۴۱۰ق؛
- المبارك فوری (م.۱۳۵۳ق.)، تحفة الاحوذی، بیروت، دار الكتب العلمیه، ۱۴۱۰ق؛
- الطوسی(م.۴۶۰ق.)، تهذیب الاحكام، به كوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الكتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش؛
- عقیقی بخشایشی، چهارده نور پاك، نوید اسلام، ۱۳۸۱ش؛
- الری شهری، الحج والعمرة فی الكتاب والسنه، قم، دار الحدیث، ۱۳۷۶ش؛
- السمهودی (م.۹۱۱ق.)، خلاصة الوفاء، به كوشش محمد الامین؛
- الحصكفی (م.۱۰۸۸ق.)، الدرالمختار، به كوشش مكتب البحوث، بیروت، دار الفكر، ۱۴۱۵ق؛
- الكحلانی (م.۱۱۸۲ق.)، سبل السلام، مصطفی البابی، مصر، ۱۳۷۹ق؛
- البیهقی (م.۴۵۸ق.)، السنن الكبری، بیروت، دار الفكر؛
- ابن تیمیة (م.۷۲۸ق.)، شرح عمدة فی الفقه، به كوشش العطیشان، الریاض، مكتبة العبیكان، ۱۴۱۳ق؛
- ملاعلی القاری (م.۱۰۱۴ق.)، شرح مسند ابی‌حنیفه، بیروت، دار الكتب العلمیه؛
- میرزا جواد التبریزی، صراط النجاة، برگزیده، ۱۴۱۶ق؛
- العینی (م.۸۵۵ق.)، عمدة القاری، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
- العظیم آبادی (م.۱۳۲۹ق.)، عون المعبود، بیروت، دار الكتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛
- عبدالوهاب الشعرانی (م.۹۷۳ق.)، العهود المحمدیه، مصطفی البابی، مصر، ۱۳۹۳ق؛
- خلیل (م.۱۷۵ق.)، العین، به كوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق؛
- احمد بن عبدالرزاق الدویش، فتاوی اللجنة الدائمه، الرئاسة العامة للبحوث العلمیة و الافتاء
- نجفی، محمدباقر، مدینه شناسی، شرکت قلم، تهران،۱۳۶۴ش.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، مشعر، تهران، ۱۳۸۶ش.