توران

توران جای‌نامی برای یک منطقه در آسیای میانه به معنی سرزمین تور به زبان پارسی میانه است، که از آن سوی آمودریا (جیحون) یعنی ماوراءالنهر، به خوارزم متصل بوده و از مشرق تا دریاچهٔ آرال امتداد دارد. همان‌طور که در ادامه توضیح داده می‌شود تورانیان اصلی از نژاد سکاها در عصر اوستا هستند. واژهٔ تورا در یشت‌های اوستا قبایل چادرنشینی را توصیف می‌کند که اسب‌های تندپا دارند و دشمن ایرانیان یکجانشین هستند. در منابع آشوری ۶۴۱ یا ۶۴۰ پیش از میلاد، این قبایل چادرنشین سکایی شناخته می‌شدند. در کعبهٔ زرتشت، توران جزء ایالت‌های ایران آمده کهن‌ترین منبع که به کلمهٔ توران اشاره می‌کند کتاب اوستا است و تمامی تورانیان در این کتاب نام‌های ایرانی دارند.تورانی‌ها و شاخه‌ای از قوم آریایی سکاها با فرهنگ نازلتر بودند. هنگامی که در قرن ششم میلادی سرزمین سکاها به زیر سلطهٔ ترکان درآمد، این دو واژه با هم درآمیختند و نام توران به ترکان گفته شد. در کتاب‌های پهلوی نیز نام‌های تورانیان همه ایرانی است. در شاهنامه هم نام‌هایی مانند پشنگ و ارژنگ، افراسیاب، گرسیوز، اغریرث، گُروی، کهرم، سپهرم، اندریمان، سرخه، شیده، فرنگیس، منیژه، ویسه، فرشیدورد، لهاک، هومان، پیران، بارمان، پیلسم، گلباد، نستیهن، شواسپ، ارجاسپ، ویدرفش، نامخواست و…)، کاملاً آشکار می‌سازد که تورانیان عصر اوستایی، قوم-قبیله‌ای «ایرانی» بوده‌اند. ایرانی شاخه‌ای از اقوام آریایی هستند که خود به دو دسته ایرانی شرقی (سکاها) و ایرانی غربی (مادها و پارس‌ها) تقسیم می‌شوند. در عصر اشکانی و ساسانی، پس از آن که یاد و خاطرهٔ تورانیان کهن دیگر به اسطوره‌ها پیوسته و در دل حماسه‌ها جای گرفته بود، با جایگزین شدن هپتالیان و خیون‌ها در آسیای میانه، و سپس در عصر اسلامی با ساکن شدن ترکان در این ناحیه، نام قوم-قبیلهٔ فراموش شده و از میان رفتهٔ «توران»، به ساکنان جدید و نوآمدهٔ این منطقه، یعنی هپتالیان و خیون‌ها و هون‌ها، و سرانجام «ترکان» گفته شد و با آنان منطبق شد. از این روست که در متون عصر اسلامی، گاه از اصطلاح تور و توران برای اشاره به ترکان ساکن آسیای میانه و ماوراءالنهر استفاده می‌شود، چنان‌که در لغت‌نامه دهخدا ذیل مدخل توران آمده‌است: «نام ترکستان است و بعضی از خراسان و آن از مشرق است».

مردم ایران و توران به عنوان یک قوم محسوب می‌شدند که هر دو از نوادگان فریدون بودند اما با دو قلمرو مختلف و اغلب نیز با یکدیگر در جنگ بودند. ارتباط توران با ترک‌ها نیز از حساب جغرافیایی شاهنامه گرفته شده‌است که ترک شدن آسیای میانه در طول آن زمان تا اندازه‌ای تکمیل شده بود.

در واقع با توجه به شاهنامه دستکم ۱۵۰۰ سال پس از اوستا، قبایل کوچ‌نشین که ساکنان این سرزمین بودند توسط تورج که پسر ارشد فریدون بود رهبری می‌شدند. از اوستا و کتب دینی پهلوی و داستان‌های ملی و اقوال مورخان قدیم برمی‌آید که ایرانیان و تورانیان از یک نژاد بوده‌اند. منتها ایرانیان زودتر شهرنشین شدند و تورانیان به همان وضع بیابان‌نوردی و چادرنشینی باقی‌ماندند. در کتب متأخر، منطقهٔ ترک و خزر و چین و ماچین و تبت و شرق را به تفاوت خاک تور و ممالک روم و روس و آلان و مغرب را خاک سرم (سلم) دانسته‌اند. برخلاف این پندار، توران و سرمان و دو مملکت دیگر سایینی و داهی، هر چهار مانند خود ایران مرز و بوم آریایی است.

تور یا تورج (در فارسی میانه Tuzh) پسر فریدون در افسانه‌های باستانی ایران است. در شاهنامه وی به اشتباه ترک شناخته شده‌است. هرچند از نظر فرهنگی هیچ ارتباطی بین تورانیان شاهنامه و فرهنگ باستانی ترک‌ها وجود ندارد. در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی ارتباط تورانیان با اقوام اورال و آلتائیک زبان مطرح شد ولی هم‌اکنون این نظریه منسوخ و رد شده‌است.

باید به این نکته اشاره کرد که در نوشته‌ها صفویان، عثمانیان را رومی و دولت روم می‌خواندند. در حالی که عثمانیان، یونانی-رومی نبودند، ولی چون زیست‌بوم آنان از دیرباز روم نامیده می‌شد، این نام‌گذاری بر سرزمین عثمانیان، در میان مسلمانان رواج داشت. هم‌چنین در این دوران، آسیای میانه و دولت شیبانیانِ ازبک را توران می‌خواندند. سراسر نام‌های تورانیان دارای ریشهٔ ایرانی است. در شاه‌نامهٔ فردوسی که برگرفته‌شده از خدای‌نامه است تورانیان با ایرانیان دارای یک ریشه هستند آن‌گاه که از پادشاهی و تقسیم سرزمین‌ها به دست فریدون سخن می‌رود. تور و سلم و ایرج هر سه فرزندان فریدون هستند یکی از این سرزمین‌ها سرزمین تور در همسایگی و مرز به مرز ترکان-مغولان در شمال چین است که به تور برادر ایرج (نماد ایرانیان) می‌رسد. سرزمین توران و تورانیان با سرزمین سکاها و قوم سکا برابر است.