یوزپلنگ آسیایی

یوزپلنگ آسیایی زمانی در مناطق وسیعی از آسیا از شبه‌جزیره عربستان و خاور نزدیک تا منطقه خزر، قفقاز جنوبی، بیابان قزل‌قوم و هند پراکنده بود، اما در حال حاضر در فهرست جانوران در آستانه انقراض اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت قرار دارد و منحصر به نواحی دور افتاده‌ای در بیابان‌های مرکزی ایران شده‌است. تاریخ انقراض یوز آسیایی در سایر زیستگاه‌ها، به شرح زیر است: عراق ۱۹۲۹، کویت ۱۹۴۲، هند ۱۹۴۷، قزاقستان ۱۹۷۰، پاکستان ۱۹۷۲، ترکمنستان ۱۹۷۳، عربستان ۱۹۷۳، عمان ۱۹۷۷.

تا ابتدای دههٔ ۱۳۲۰ شمسی، جمعیت یوزپلنگ در حدود ۴۰۰ قلاده بود که تقریباً در تمام مناطق استپی و بیابانی نیمهٔ شرقی ایران و بخش‌هایی از نواحی غربی کشور نزدیک مرز عراق دیده می‌شد. پس از جنگ جهانی دوم به‌علت ورود خودروهای جیپ به ایران و سهولت دسترسی شکارچیان به زیست‌گاه‌های یوز و شکار طعمه‌های یوز، جمعیت آن‌ها کاهش یافت. در اواسط دههٔ ۱۳۵۰، جمعیت یوزپلنگ در ایران ۳۰۰–۲۰۰ قلاده تخمین زده می‌شد.

یوزها در سرزمین‌های باز و علفزارها، دشت‌ها، مناطق نیمه‌بیابانی و سایر مناطقی که می‌توان در آن شکار یافت زندگی می‌کنند. یوزپلنگ‌ها در ایران در مناطق کویری استان‌های سمنان، یزد، خراسان شمالی، رضوی، جنوبی، کرمان زندگی می‌کنند. بیشتر آن‌ها در ۶ منطقه حفاظت‌شده شامل پارک ملی کویر، ذخیره‌گاه زیست‌کره توران، منطقه حفاظت‌شده کوه بافق، پناهگاه حیات وحش دره انجیر، پناهگاه حیات وحش میاندشت و ذخیره گاه حیات وحش نایبندان زندگی می‌کنند.

زیستگاه‌های یوز در ایران به‌علت پیشروی بیابان‌ها و تبدیل شدن بخشی از زمین‌های زیستگاه به زمین‌های کشاورزی و مسکونی شدن بخشی دیگر و همچنین از بین رفتن مراتع توسط دام‌های اهلی و در نتیجه کاهش تعداد علفخوارانی که از منابع غذایی یوزها هستند کاهش یافته‌است.

یوزهای ماده مانند یوزهای نر، محدودهٔ خاصی را تصرف نمی‌کند و در میان زیستگاه‌های مختلف، در حرکت هستند. سازمان حفاظت محیط زیست ایران با همکاری برنامه عمران ملل متحد بعضی از این زیستگاه‌ها را تحت نظارت قرار داده‌است. طی این پروژه، دوربین‌های تله‌ای در زیستگاه‌های احتمالی یوز ایرانی، نصب شد که به حرکت این حیوانات حساسند و با مشاهده آن‌ها عکس و فیلم می‌گیرند.

یوز واژه‌ای‌ست فارسی که از دیرباز در اشاره به این حیوان به‌کار می‌رفته‌است. یوز از بن مضارع یوزیدن به معنای جستن آمده‌است و به جهت شباهت ظاهری این حیوان با پلنگ امروزه بیشتر با نام یوزپلنگ شناخته می‌شود.

چیتا واژه‌ای‌ست هندی که از واژه سانسکریت چیتراکا به معنی «خال‌خالی» وارد انگلیسی شده و گاهی در فارسی نیز به‌کار می‌رود.

در زبان‌های دیگر نام‌های گوناگونی برای این حیوان به‌کار رفته‌است. در زبان عربی یوز را «فهد» می‌نامند درحالیکه در افغانستان به آن «تازی پرنگ» (فارسی دری) و «تازی پلنگ» (پشتو) گفته می‌شود. در پاکستان نیز در زبان براهوئی به آن «یوز» گفته می‌شود. در زبان سواحیلی نیز که در شرق آفریقا رایج است نام «دوما» را برای این جانور به‌کار می‌برند.

یوزپلنگ آسیایی دارای پوششی کرکی به رنگ حنایی است که در پهلوها، جلوی پوزه، زیر چشم‌ها و در سمت داخلی پاها، کم‌رنگ‌تر است. لکه‌های سیاه کوچک به‌صورت خطوط روی سر و پشت سر قرار گرفته و به‌طور نامنظم روی بدن، پاها، پنجه‌ها و دم پراکنده شده‌اند. نوک دم دارای نوارهای مشکی است. پوشش بدن و یال یوزپلنگ آسیایی، کوتاه‌تر از زیرگونه‌های آفریقایی است. اندازهٔ سر و بدن یک یوزپلنگ آسیایی بالغ حدود ۱۱۲ تا ۱۳۵ سانتی‌متر و دارای دُمی بلند، به‌طول ۶۶ تا ۸۴ سانتی‌متر است. وزن این جانور، ۴۳ تا ۵۴ کیلوگرم است. یوزهای آسیایی، دارای دودیسی جنسی بوده و نرها کمی بزرگ‌تر از ماده‌ها هستند.

یوزپلنگ سریع‌ترین جانور خشکی در جهان است. در گذشته تصور می‌شد که دمای بدن یوزپلنگ در طول شکار به‌دلیل فعالیت متابولیکی بالا افزایش می‌یابد. در مدت زمان کوتاهی در طول تعقیب و گریز، بدن یوزپلنگ ممکن است ۶۰ برابر گرمای بیشتری نسبت به حالت استراحت تولید کند.

طعمه‌های اصلی یوزهای آسیایی، آهو، جبیر، قوچ‌ومیش، کل و بز، خرگوش و جانورانی از قبیل روباه و شغال هستند. به ندرت پیش می‌آید که به حیوانات اهلی حمله کنند و معروف نیست که به انسان‌ها نیز حمله کرده باشد.

تغییرات زمینی تأثیرگذارترین عامل در زیستگاه یوزپلنگ می‌باشد. آزار و اذیت از طرف انسان، کاهش زیستگاه‌ها، تکه‌تکه شدن زیستگاه‌ها، گسترش بیابان‌ها و شکار منابع غذایی یوزپلنگ‌ها همچون آهوها و مخصوصاً شکار غیرمجاز جانوران برای سرگرمی یا برای تجارت از علل کاهش نسل این گونه بوده‌است. بر طبق گزارش سازمان حفاظت محیط زیست ایران این کاهش عمدتاً در بین سال‌های ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۱ بوده‌است.

ورود دام به زیستگاه یوز از تهدیدهای اصلی زندگی یوزپلنگ است، علاوه بر این‌که سگ گله ممکن است به یوز حمله کند، چوپانان هم ممکن است به یوزها آسیب بزنند.

از سوی دیگر، با توجه به اینکه وجود آب در زیستگاه اصلی یوز که دشت‌های باز و تپه ماهورهای واقع در مناطق استپی و بیابانی است، یک موهبت یه شمار می‌رود، دام و به‌خصوص شتر وقتی سر آبشخور یا چشمه می‌آیند، آن را اشغال می‌کنند و دیگر نه یوز و نه طعمه‌هایش به آنجا نمی‌روند. در نتیجه طعمه‌های یوز مهاجرت می‌کنند یا می‌میرند و به دنبال آن زندگی یوز هم تحت تأثیر قرار می‌گیرد.

غذای اصلی این گونه را آهو، جبیر، قوچ و میش، کل و بز و خرگوش تشکیل می‌دهد که امروزه به دلیل شکار بی‌رویه شکارچیان مجهز به خودروها و موتورسیکلت‌های نیرومند صحرایی، جمعیت آن‌ها نیز به شدت در حال کاهش است.

از جمله دیگر عوامل تهدیدکننده زیستگاه یوزپلنگ‌ها در ایران، احداث جاده در میان مناطق حفاظت شده همچون منطقه حفاظت شده کوه بافق است که به‌رغم تلاش‌ها هنوز این پروژه متوقف نشده‌است.

زغال‌سنگ، مواد مخدر و یوزپلنگ

زغال‌سنگ، آهن و مس سه مادهٔ معدنی هستند که در سه استان در ایران و میان زیستگاه‌های یوزپلنگ یافت می‌شوند. تخمین زده می‌شود در دو منطقه آهن و زغال‌سنگ بافق و آهن نایبند بیشتر جمعیت یوزپلنگ‌ها به بیرون از منطقهٔ حفاظت‌شده رانده باشند. استخراج معدن به خودی خود تهدیدی برای یوزها نیست. بلکه خطر اصلی احداث جاده برای این معادن و رفت‌وآمد انسان در این جاده باعث نزدیکی بین انسان و یوز و همچنین انسان و طعمه‌های یوز می‌شود. در مرز ایران، افغانستان و پاکستان هنوز گذرگاه‌هایی وجود دارد که تبهکاران مسلح و قاچاقچیان مواد مخدر از آن طریق مواد مخدر را در مرکز و غرب ایران پخش می‌کنند٬آن‌ها باید برای این کار از میان زیستگاه‌های یوز گذر کنند و این موضوع حفاظت یوز و طعمه‌هایش را سخت می‌کند.

پروژهٔ حفاظت از یوزپلنگ آسیایی، با همکاری برنامه توسعه سازمان ملل و سازمان حفاظت از محیط زیست در سال ۲۰۰۱ شروع به کار کرد. برای کار مطالعاتی و حفاظتی، ۵ منطقه انتخاب شد که گمان می‌رفت ۸۰ درصد یوزهای ایران در آن مناطق پراکنده‌اند. به مردم محلی آموزش داده شده‌است با توجه به کمبود شکار برای یوزپلنگ اگر احیاناً یوزی به آغل گوسفندان آن‌ها حمله کرد، آن‌ها اجازه بدهند یوز شکارش را انجام دهد و آسیبی به آن نزنند. در فوریهٔ ۲۰۱۵، ایران یک موتور جستجوی وب به‌نام یوز راه‌اندازی کرد که دارای یک یوزپلنگ به‌عنوان لوگو است. در سپتامبر ۲۰۱۵، شرکت هواپیمایی معراج برای حمایت از تلاش‌ها برای حفاظت از یوزپلنگ ایرانی، تصویر یوز را بر روی هواپیماهای خود، ترسیم کرد.

در سال ۲۰۱۴، یک یوزپلنگ آسیایی برای نخستین بار توسط دانشمندان دانشگاه بوئنوس آیرس شبیه‌سازی شد، اما جنین یوز، متولد نشد.

تکثیر در اسارت

دو یوز ایرانی با نام‌های فیروز و ایران، که در پارک ملی توران در شرایط اسارت نگهداری می‌شوند، در بهمن ماه سال ۱۴۰۰ اقدام به جفت‌گیری کردند. مدیر کل محیط زیست استان سمنان می‌گوید این نخستین بار است که در جهان دو یوز آسیایی در اسارت به جفت‌گیری می‌پردازند.

در تاریخ ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۱، در مرکز تحقیقات توران در استان سمنان، سه توله یوز برای نخستین بار در شرایط اسارت متولد شدند. یکی از توله‌ها از زمان تولد ضعیف و در چهار روز بعد از تولد افزایش وزنی نداشت‌‌ و تلف شد. بعد از کالبدشکافی علت تلف شدن ناهنجاری مادرزادی ریه سمت چپ و چسبندگی ریه تعیین شد. چند هفته بعد دو توله یوز ایرانی که برای انتقال به بیمارستان تخصصی تهران فرستاده شده بودند در طول راه یکی دیگر از توله یوز ها نیز تلف شد و سومین توله اکنون حدود هفت ماه سن دارد و در پارک پردیسان نگه داری می شود. نامگذاری توله‌های ایران توسط پویش مردمی که توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست و با همکاری صدا و سیما برگزار خواهد شد انجام می‌شود.

بیمه

برای نخستین بار در جهان ، محیط‌بانان و پرسنل زیستگاه‌های یوزپلنگ و خود یوزپلنگ آسیایی زیر پوشش بیمه تکمیلی برده شد که از اسفند ۱۳۹۲ بمدت پنج سال و به صورت رایگان انجام می‌شود. اگر یوز به هر دلیلی در منطقه تلف شود به میزان ۵۰ میلیون تومان برای هر قلاده یوز هزینه همان زیستگاه خواهد شد و در سال تا ۵ قلاده این موضوع اجرا خواهد شد. اگر یوز آسیبی به دام دامداران وارد کند نیز بیمه موظف خواهد بود زیان دامدار را بپردازد.

نصب گردنبند ردیاب بر روی یوز

در ژانویهٔ سال ۲۰۰۷، پروژه رادیو تله‌متری و نصب گردنبندهای ردیاب روی یوز آسیایی برای نخستین بار به‌صورت عملی آغاز شد. طرف ایرانی این پروژه، سازمان حفاظت محیط زیست، دفتر برنامه عمران ملل متحد در ایران و پروژهٔ حفاظت از یوز آسیایی و طرف خارجی آن هم انجمن حفاظت از حیات وحش آمریکا (دبلیو. سی. اس) است. گردنبند ردیاب، شامل یک فرستنده و گیرندهٔ رادیویی و قطعه‌ای برای تنظیم زمان بازشدن قلاده است. هدف از نصب این ردیاب، به‌دست آوردن اطلاعاتی در مورد زیستگاه، توقف‌گاه، مسیرهای رفت‌وآمد و مهاجرت یوز است.

کتاب‌های درسی

با توجه به وجود زیستگاه یوزپلنگ ایرانی در مناطق حفاظت‌شدهٔ استان‌های یزد، سمنان، اصفهان، کرمان، خراسان‌های شمالی، جنوبی و رضوی در کتاب استان‌شناسی پایه دبیرستان این استان‌ها خصوصیات زیستگاهی، جانوری و نحوهٔ زندگی یوز ایرانی تبیین شده‌است. همچنین اصلاح و بازنگری کتاب‌های درسی علوم تجربی، مطالعات اجتماعی و جغرافیا از دیدگاه محیط زیستی در دستور کار وزارت آموزش و پرورش ایران قرار گرفت.

تیم ملی فوتبال

نقش یوزپلنگ ایرانی بر لباس تیم ملی فوتبال ایران در جام ملت‌های آسیا ۲۰۱۵

پس از تأیید طرح یوزپلنگ بر روی لباس تیم ملی فوتبال ایران، این طرح بر روی لباس تیم ملی فوتبال ایران در جام جهانی فوتبال ۲۰۱۴ برزیل و جام ملت‌های آسیا ۲۰۱۵ به عنوان نماد کشور ایران نقش بست. این ایده برای نخستین بار از سوی آرش نورآقایی مطرح شد و توسط محمد درویش و سایر دوستداران یوزپلنگ ایرانی گسترش پیدا کرد.

افزایش جریمهٔ شکار

در ۳ خرداد ۱۳۹۴ بهای شکار و صید یوزپلنگ آسیایی از ۲۰ میلیون تومان به ۱۰۰ میلیون تومان افزایش یافت. در سال ۱۳۹۸ نیز جریمه دو برابر شده و به دویست میلیون تومان افزایش یافته‌است. و در سال ۱۴۰۰ به ۵۰۰ میلیون تومان رسید .

در دههٔ ۱۹۷۰، جمعیت یوزپلنگ آسیایی در ایران حدود ۲۰۰ فرد در ۱۱ منطقهٔ حفاظت‌شده برآورد شد. در پایان دههٔ ۱۹۹۰، جمعیت آن‌ها ۵۰ تا ۱۰۰قرد برآورد شد. در بررسی دوربین‌های تله‌ای که در ۱۸ منطقهٔ حفاظت‌شده بین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۲ انجام شد، در مجموع ۸۲ فرد در ۱۵ تا ۱۷ خانواده ثبت و شناسایی شدند. از این تعداد، تنها شش فرد، برای بیش از سه سال ثبت شدند. در این مدت، ۴۲ یوزپلنگ بر اثر شکار، تصادفات جاده‌ای و به‌دلایل طبیعی تلف شدند. در تابستان ۱۳۹۷ یک یوزپلنگ ماده و چهار توله در پناهگاه حیات وحش توران استان سمنان مشاهده شدند. با این‌که آمار یوزپلنگ آسیایی را در ایران ۱۲ قلاده عنوان کرده‌اند، این اعداد را «حدس کارشناسی» می‌دانند. چرا که یوزپلنگ حیوانی به شدت مخفی کار و فراری از انسان است، به راحتی خود را در طبیعت استتار می‌کند و گستره زیستگاهش بسیار وسیع است، با این وجود تنها دو یوز ماده در زیستگاه‌های طبیعی ایران به‌طور اثبات شده وجود دارد. در مناطق آزاد و حفاظت شدهٔ استان سمنان و خراسان شمالی شامل پارک ملی توران و پناه گاه حیات وحش میاندشت اصلی‌ترین مناطقی هستند که جمعیتی پویا از یوز در آن زندگی می‌کنند.

کار آماری انجام شده در سال‌های گذشته بر اساس تعداد یوزپلنگ‌های ثبت‌شده در زیستگاه‌های استان یزد برآورد ۸ تا ۱۲ یوز در این ایستگاه‌ها را نشان می‌داد. برآوردهای پیش از آن، جمعیت ۳۳ تا ۴۸ یوزپلنگ را برای استان یزد تخمین می‌زد. جمعیت کل یوزپلنگ ایرانی نیز در برآوردهای قبلی در سال ۱۳۷۶، تعداد ۵۰ تا ۱۰۰، در سال ۱۳۸۳ جمعیت ۵۰ تا ۶۰، و در سال ۱۳۸۷ تعداد ۷۰ تا ۱۰۰ قلاده تخمین زده شده بود.

پروژهٔ برآورد جمعیت یوزپلنگ ایرانی در استان یزد از دی ماه ۱۳۹۰ تا فروردین ماه ۱۳۹۱ به همت پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی، انجمن یوزپلنگ ایرانی، و انجمن پنترا انجام شده و طی آن جمعاً ۱۰۰ دستگاه دوربین تله‌ای در زیستگاه‌های بافق، دره انجیر، آریز و سیاه‌کوه در این استان کار گذاشته شد و طی این دوربین‌گذاری ۸ تصویر از یوز ثبت شد که هیچ یوز ماده‌ای در تصاویر دیده نشد و تصاویر گرفته شده مربوط به دو یوز نر معروف به دو برادر بوده که در مناطق مختلف چندین بار دیده شده‌اند.

یوزپلنگ آسیایی از دیرباز مورد توجه انسان‌ها بوده‌است و از آنجا که به سادگی اهلی می‌شود، در شکار طعمه‌هایی چون غزال به انسان‌ها کمک می‌کرده‌است. در میان آثار باستانی، مهری مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد در بین‌النهرین این جانور را در حالی که قلاده‌ای بر گردن دارد در کنار مربی‌اش به تصویر می‌کشد. شاهان آشوری از یوزها برای شکار بهره می‌گرفتند. در سوریه و فلسطین، جنگجویان صلیبی از شکار آهو توسط یوز سخن به میان آورده‌اند. گزارش شده‌است که یکی از شاهان سدهٔ پانزدهم میلادی در ارمنستان گله‌ای از یوزها به‌شمار صد عدد از این جانوران داشت. همچنین گفته شده امپراتور مغول هندوستان، اکبر کبیر، حدود ۱۰۰۰ قلاده یوزپلنگ در یک زمان داشته‌است. چیزی که در بسیاری از نقاشی‌ها و مینیاتورهای ایرانی و هندی نشان داده شده‌ا

• گونه در بحران انقراض
• ماریتا یوزپلنگ درگذشته در اسارت
• چیتبال
• ایران (یوزپلنگ)
• دلبر (یوزپلنگ)
• کوشکی (یوزپلنگ)
• روز ملی یوزپلنگ
• مرکز تکثیر و بازپروری یوز آسیایی پردیسان
• فیروز (یوزپلنگ)
• فراز (یوزپلنگ)
• پیروز (یوزپلنگ)
• آذر و توران (یوزپلنگ)

• "منبع جعبه‌زیست" (به انگلیسی). ویکی‌پدیای انگلیسی. Retrieved 21 November 2008.

• پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی
• انجمن یوزپلنگ ایرانی در ایران
• جشنوارهٔ روز حفاظت از یوزپلنگ آسیایی