گلپایگان

گلپایگان را همای دختر بهمن کیانی ساخت و بنام خود سمره خواند که در نخست همای را سمره گفتند. دخترش آن را تجدید عمارت کرد و گلبادگان یا گربادگان گفت.

گلپایگان از آمیختگی سه واژه (گل - پای - گان) بر پا شده‌است. نام نخست شهر، گردپاذگان بوده‌است. (برهان قاطع، ۱۳۶۱، ذیل گلپایگان)، گروهی دیگر نام آغازین آن را گَرپادگان به معنی کوهپایه می‌دانند. «گَر» در زبان پارسی میانه به معنای کوه است.

در واپسین روزهای ساسانیان و روزهای آغازین اسلام (اعراب)، «گردپادگان» خوانده می‌شد و تازیکان معرب نموده «جرباذکان» نامیده‌اند. (معجم البلدان یاقوت دیده شود). سپس از روی قاعده دیگری که آن نیز در زبانشناسی ایران معروف است، را و دال تبدیل به لام گشته و کلمه گارد مبدل بگال و سپس مبدل بگول و سپس مبدل به گل شده و بالاخره وردپاتکان و گلپایگان، شده یعنی شهر گلباد، و چنان‌که گفتیم گلباد از نام‌های معروف ایرانی بوده‌است.

برخی گفته‌اند در اصل «ورتپاتکان» به معنی شهر یا سرزمین ورتپات بوده که یکی از نام‌های ایران نیز می‌باشد. سپس با گذشت زمان وردپاتکان، «وردپاذکان»، «گردپاذکان»، «گلپادگان» و سرانجام «گلپایگان» شده‌است. ورد، به معنی گل سرخ است و در نتیجه تغییراتی که از روی قواعد زبان شناختی در آن روی داده، واژه ورد تبدیل به «گل» شده‌است. پات از مصدر پاییدن، به معنی نگاهبانی کردن است و «وردپات» گل نگاهدار معنی می‌دهد.

پات پس از مدتی «پاذ» و سرانجام دگرگون به «پای» شده‌است. واژه «کان» که سپس «گان» گردیده در آخر نام شهرها و آبادی‌های بسیاری چون اردکان، زنگان، ارزنگان و ارزنکان… آمده‌است.

بنابر روایت دیگری، نام قدیم گلپایگان «چهرزادگان» بوده‌است. زیر بنیانگذار آن چهرزاد(هما) نام داشت.

آب وهوای گلپایگان متغیر و دارای زمستانهای سرد با حداقل حرارت ۲۱- درجه و تابستانهای گرم و خشک است که بیشترین حرارت آن تا۵/۳۷+ درجه می‌رسد. بارندگی غالباً در زمستان و میزان آن حدود ۳۰۰ میلی‌متر است. گلپایگان از مناطق کوهستانی است. دشت گلپایگان، گسترده و آب آن از رودخانه و قنات و چشمه و منابع آب‌های زیرزمینی تأمین می‌گردد. گلپایگان دارای یکی از بهترین آب و هواها در کشور است. کوهستان‌های پوشیده از مراتع و رودخانه‌های منطقه چشم‌انداز طبیعی زیبایی به وجود می‌آورند. رشته کوه‌های مرکزی ایران از این شهرستان می‌گذرد.

پوشش گیاهی درمناطق کوهستانی استپ کوهی همراه باانواع گون و به ویژه «کتیرا» است که مصرف صنعتی و بهداشتی دارد و به خارج از کشور هم صادر می‌شود.

استپ کوهی از غرب به شرق کاهش می‌یابد از این رو منطقه غرب که دارای پوشش گیاهی بهتر و آب بیشتر است، محل پرورش گوسفند و گله داری است. گیاهان خودرو مانند مُک کو (شیرین بیان) که ریشه آن‌ها استفاده داروئی دارد، گل گاو زبان، شاتره، کاسنی، تره کوهی، چندال، مرزنجوش، دینارو (که بسیار خوش‌بو است)، شوید کوهی، پافغلاق، ریش قازی، شنگه، جوقاسم، گوش بره، خاکشیر، مرزنگوش، بارهنگ (بالنگ)، بابونه، بالنگو، قدامه، کرچک، و… همه برای مردم شهر آشنا است.

در گلپایگان گندم، جو، پنبه، چغندر قند، تنباکو، شبدر، یونجه، سبزی‌های خوردنی، صیفی جات، آلو، زالزالک، سیب، هلو، آلوچه، گیلاس، آلبالو، زردآلو، مو (انگور از همه رقم: کشمش، عسکری، شآاونی (شاهونی)، مونقّا، ریش بابا…)، همه عمل می‌آید.

درختان قابل رویش گلپایگان عبارتند از: چنار، صنوبر، وه‌نو، بید مشک، عناّب، ریواس، بادام کوهی، انجیر وحشی، سنجد، زبان گنجشک، بلوط، انجیر وحشی، نارون، توت، کاج، سپیدار، و درختان میوه (سیب، گلابی، زردآلو، بادام و گردو و…). در گلپایگان یک گیاه خود رو بنام غازیاغی در فصل بهار می روید که مردم از آن برای استفاده در آش یا پلو استفاده می کنند و در زبان محلی به آن پافغلاق (پا کلاغ) می گویند. این اسم برگرفته از شکل ظاهری گیاه است.منابع

گلپایگان از طرف شمال، به خمین (کمره) و قسمت کوچکی از مغرب به کوه‌های بختیاری و الیگودرز و از طرف جنوب به خوانسار و کوه‌های بختیاری و از طرف مشرق به میمه و کوه شیخ احمد و کوه سرخ و کوه صالح پیغمبر و ماهور گل گله و بیشه و از طرف جنوب شرقی به نجف آباد محدود است.

ارتفاع آن از سطح دریا ۱۸۳۰ متر است. (مبنای ارتفاع = سطح متوسط آب خلیج فارس در منطقه فاو که مبنای مسطحات اروپائی می‌باشد)

تغییر شکل سطح زمین در دشت گلپایگان که برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی یکی از عوامل اصلی آن است، دارد خودش را نشان می‌دهد. فرونشست زمین می‌تواند باعث آسیب‌های جبران‌ناپذیری به ساختمان‌ها، چاه‌ها، زمین‌های کشاورزی و شریان‌های حیاتی گردد. فرونشست زمین، یکی از پدیده‌های زمین‌شناسی است که در اثر زیاده روی‌های آدمی در بسیاری از نقاط جهان از جمله در گلپایگان، در حال وقوع است.

گلپایگان بر سر مسیر ارتباطی همدان - اراک به اصفهان و همچنین مسیر کرمانشاه - اراک به اصفهان قرار گرفته‌است.

روستاهای گلپایگان بر اساس بانک جامع روستاهای کشور بدین شرح است:

آرجان، اسفاجرد، اسفرنجان، تیکن، حاجیله، دُرّ، درب امامزاده ابراهیم، دستجرده، دم آسمان، رباط سرخ علیا، رباط قالقان، رباط محمود، رباط ملکی، رکابدار، زرنجان، سراور، سعیدآباد، شادگان، شرکت سهامی زراعی، شیدآباد، ضامن آباد، علی‌آباد، عباس‌آباد، غرقه، فاویان، فرج آباد، فقستان، قالقان، قرغن، کلوچان، کوچری، مزرعه، ملازجان، ماکوله، نیوان سوق، نیوان نار، مرغ، وانشان، هنده، هرستانه، غرقاب و وداغ

شهرهای دیگر در گلپایگان:

• گوگد
• گلشهر

ارتفاعات شهرستان گلپایگان

ارتفاعات شهرستان گلپایگان که دنباله شرقی سلسله جبال زاگرس و غالباً از کوه‌های اطراف اصفهان جدا شده، متعلق به دوران دوم زمین‌شناسی بوده و به صورت چندین رشته موازی از شمال غربی به جنوب شرقی امتداد می‌یابد. بلندترین قله این شهرستان کوه ویلو در روستای هنده به ارتفاع ۳۲۷۸ متر از سطح دریاهای آزاد است. دومین قله مرتفع شهرستان کوه صالح پیغمبر که زیارت گاه نیز بر قله آن است می‌باشد. قله الوند گلپایگان یکی از مهم‌ترین و مرتفع‌ترین قله‌های شهرستان گلپایگان است و بلندترین قله آن ۳۱۱۰ متر ارتفاع دارد.

منابع آب

رودخانه گلپایگان

رودخانه گلپایگان که از ارتفاعات زاگرس در مجاورت سرشاخه‌های زاینده رود و دز در کوه‌های بختیاری سرچشمه می‌گیرد اصلی‌ترین شبکه زهکش منطقه را تشکیل می‌دهد. اصلی‌ترین شاخه این رود از کوه‌های مرتفع اطراف روستاهای فرسش و فهره در شهرستان الیگودرز لرستان سرچشمه می‌گیرد و در ادامه با دریافت شاخه‌های دیگری از روستاهای شهرستان بویین و میاندشت، در منطقه روستای هنده وارد شهرستان گلپایگان می‌شود و به سد قدیم گلپایگان (احداث ۱۳۳۶) می‌ریزد.

هرانگ (هرهنج)

{{بخش|منبع} در فرهنگ بهدینان، هرانگ یا هرهنج (هُرَنگ در گویش زرتشتیان یزد و ترنگ در گویش زرتشتیان کرمانی) به معنای آبی است که در مجرایی شیبدار تند حرکت کند و بالاخره در لغت‌نامه دهخدا به آن قسمت از قنات که رویش باز است و پوشیده نیست معنی شده‌است.

در بین مردم بختیاری نیز واژه هُر (فعل آن به صورت هر بستن یا هر دادن به کار می‌رود) به معنی جریان شدید آب است و بنا بر یک رسم محلی هنگام خشکسالی و طلب باران، طی مراسمی شعری دسته جمعی توسط کودکان خوانده می‌شود که برخی از ابیات آن به این شکل است: هُر، هُر، هُرانَگ / ای خدا بزن بارونَک / گَندما به زیر خاکَن / اِز تشنه ای هلاکَن …

در گلپایگان نزدیک کوه قلعه جمال هرانگ جاری است. در برخی روستاهای گلپایگان مانند فاویان تنها به بخشی از مسیر قنات هرانگ گویند که دارای زه آب باشد. وجود هرانگ بیشتر در قنات‌هایی پیش می‌آید که به خاطر نرمی زمین در محل مظهر و چاه‌های نزدیک به آن و همچنین کول‌گذاری نشدن آن‌ها مظهر و چاه‌های نزدیک به آن به تدریج ریزش می‌کند، مظهر به طرف مادر چاه عقب‌نشینی می‌کند و در نتیجه اختلاف سطح آب مظهر تا کناره‌های زمین پیوسته افزایش می‌یابد.

گاه نیز ممکن است این ریزش طی قرن‌ها تا مادر چاه ادامه پیدا کند و بدین ترتیب هرنگ ممکن است در مظهر چند متر ژرفا داشته باشد و در ازای آن به چند کیلومتر برسد و نیز ممکن است اصولاً قنات از نوع قنات روباز و تمام آفتابی باشد که در زمین‌های زه دار کنده می‌شوند. (منبع: کتاب فرهنگ یاریگری در ایران – تألیف مرتضی فرهادی)

سد گلپایگان

سد گلپایگان نخستین سد مخزنی خاکی و نخستین سد مدرن ایران است که در روستای عباس‌آباد قرار دارد و در ادامه آب این سد، به سد کوچری می‌ریزد. در حال حاضر آب این سد به شهر قم منتقل می‌شود.

جایگاه جمعیتی

این شهرستان سه دهستان (جلگه، کنار رودخانه و نیوان)، سه شهر (گلپایگان، گوگد و گلشهر) و ۵۲ روستا دارد.

تعداد افراد جمعیت گروه سنی ۱۰–۴۹ ساله ۵۶۷۲۰ نفر

تعداد بی سواد در گروه سنی ۱۰–۴۹ ساله ۱۲۷۴ نفر

درصد باسوادی درگروه سنی ۱۰–۴۹ ساله ۹۸ در صد

طبق آمار سال ۱۳۸۹، (در گروه سنی بین ده و ۴۹ سال) تعداد افراد بیسواد گلپایگان (با احتساب جلگه، کنار رودخانه، نیوان، گوگد، گلشهر و همه ۵۲ روستای گلپایگان) حدود ۱۳ هزار نفر بوده‌است. (۴۵۷۴ مرد، و ۸۳۴۸ زن)

آمار افراد باسواد گلپایگان (به نسبت جمعیت)، از دیگر شهرهای استان اصفهان بیشتر است.

زبان و لهجه گلپایگان

زبان و لهجه گلپایگان: در گلپایگان مردم اکثراً به زبان فارسی با لهجه محلی صحبت می‌کنند. لهجه گلپایگانی از زیر مجموعه‌های لهجه‌های جنوب غربی ایران به حساب می‌آید.

تاریخ

پیشینه زندگی در گلپایگان

پیشینه زندگی در گلپایگان این کهن شهر دوران کیانی، به دوران پارینه سنگی میانه و نوسنگی می‌رسد . این ادعا را همچون می‌توان از سنگ نگاره‌هایی که بیانگر اشیایی مانند چماق و تیر و کمان و کمند و کهن‌ترین سازه‌های ایرانی است، اثبات کرد. همچنین بنا بر گفته مورخین سنگ بنا این شهر در اواسط دوران هخامنشی بخصوص اردشیر دوم هخامنشی گذاشته شد ،

زلزله هولناکی حدود ۷۰۰ سال پیش (۷۱۵ هجری/۱۳۱۶ میلادی) گلپایگان را به ویرانی کشید

کشاورزی و دامداری

شهرستان گلپایگان یک قطب مهم کشاورزی و دامپروری کشور محسوب می‌شود. اراضی آن بالغ بر سی هزارهکتار (با بیش از دوازده هزار بهره‌بردار) است که بیشتر به صورت اراضی زراعی می‌باشد. اکثریت مردم این شهرستان کشاورز و دامدار بوده و غیر مستقیم به عنوان شغل دوم به کشاورزی و دامداری اشتغال دارند نژاد دام‌های گلپایگان اصلاح شده‌است و اغلب از نژاد گاوهای هلشتاین و براون سویس می‌باشد غالب کشاورزی منطقه گندم و جو و علوفه حیوانات می‌باشد، ضمناً انگور گلپایگان نیز جزو محصولات باکیفیت به‌شمار می‌رود. خاک منطقه برای کشت زعفران مناسب است که تاکنون اقدام جدی در این زمینه صورت نگرفته‌است. لبنیات شهرستان گلپایگان به واسطه رونق دامپروری در دشتهای حاصلخیز شهره عام و خاص است به ویژه ماست و دوغ گلپایگان که از دیر باز شهره است. از طرفی کباب گلپایگان نیز بسیار با کیفیت و معروف است. تعداد کبابی‌های شهر گلپایگان به نسبت جمعیت بسیار بالاست چرا که گردشگران بسیار زیادی را از سراسر ایران جذب نموده‌است.

مراسم عروسی قنات

مراسم عروسی قنات در گلپایگان در زمان‌های دور برگزار می‌شده‌است. در روستاها وقتی آب قنات کم یا خشک می‌شد، برایش عروسی می‌گرفتند. این جشن هم اوایل بهار و تقریباً اواخر اسفند وقتی که اهالی دیگر از آمدن آب قنات ناامید می‌شدند صورت می‌گرفت.

منبت کاری و قالی بافی

صنایع دستی مهم گلپایگان قالی بافی، نمد بافی، گلیم بافی، منبت کاری، خطاطی، نقاشی… است. هنر منبت در دوران معاصر از فنون و نقوش متنوعی بهره گرفته و پیشینه فرهنگی، هنری و اقلیمی در این مناطق بارز و آشکار است. در اصفهان نقش بومی و هویت ملی شامل طرح‌های صفوی و قاجاری و نیز به تبع توریستی بودن آن، تأثیر جهانگردان در طول زمان انکارناپذیر است. در جوار آن، عناصر ریزنقش گلپایگان با استفاده از عناصر محلی، نقوش ساده و گیاهان استیلیزه شده بر زمینه بافتدار و گل‌ها با طراحی قاجاری و ابزاری ساده منبت شده‌اند. اساتید معروف منبت کاری نیکنام و مقدسی هستند

آب مصرفی (شرب، صنعتی، کشاورزی) مورد نیاز شهرهای خوانسار محلات، خمین، نیم ور، سلفچگان و قم و دلیجان و … از سد دوم گلپایگان (سد جدید) تاُمین می‌شود. به گفته فتاح وزیر وقت نیرو این آب یکی از بهترین آب‌های دنیا است.

سنگ نگاره‌های تیمره: سنگ نگاره‌ها کهنترین آثار تاریخی بشریت هستند و به تعبیری مادر خط و فرهنگ و هنر هستند. این سنگ نگاره‌ها به عنوان مهم‌ترین و کاملترین سنگ نگاره‌های ایران شناخته می‌شوند و به تعبیری گلپایگان پایتخت سنگ نگاره‌های ایران است. منطقه باستانی تیمره گلپایگان یکی از این مناطق است. بیش از ۳۶۵۰۰ سنگ نگاره در جای جای شهرستان گلپایگان واقع شده‌است.

مسجد جامع گلپایگان: از مساجد مهم تاریخی دوران سلجوقی و از مساجد بزرگ ایران زمین است که با توجه به تاریخ ساخت آن شاید بتوان گفت معماری ایرانی - اسلامی این مسجد الگویی بوده‌است برای ساخت مسجدهای بزرگ دیگر به ویژه مناطقی که در قلمرو حکومت سلجوقیان بودند. این مسجد در شهر گلپایگان و خیابان مسجد جامع قرار گرفته‌است. مسجد جامع گلپایگان در سال ۵۰۸ هجری قمری، در دوران حکومت ابوشجاع محمدبن ملکشاه سلجوقی بنا شده‌است.

پیش از آن به استناد نام ابوشجاع که در کتیبه دور گنبد است، زمان ساخت مسجد گلپایگان را بین سال‌های ۴۹۸ تا ۵۱۲ هجری قمری، یعنی دوران حکومت وی، می‌دانستند تا این که باستان شناسان با خواندن کتیبه‌های محراب دریافتند که بخشی از کتیبه‌ها در زیر کف شبستان مسجد است و به احتمال قوی تاریخ بنا هم روی آن نوشته شده‌است. چنین بود که تاریخ دقیق ساخت مسجد روشن شد.

مسجد جامع گلپایگان به دستور ابونصر ابراهیم بن محمد بن ابراهیم بابا عبدالملک ساخته شده و نام این شخص در ۲ جای مسجد، یکی در کتیبه دور گنبد و دیگری در حاشیه محراب درج شده‌است.

بازار چار سوق: بازار چهارسوق گلپایگان در شهرستان گلپایگان که به «بازار سنتی» نیز شناخته می‌شود، متشکل از بخش‌هایی همچون بازار مسگرها، بازار اصلی، بازار گیوه‌دوزان، بازار کوزه‌گرها، بازار فرش‌فروشان و بازارهای متعدد دیگری به همراه چندین پاساژ است. این مجموعه دارای دهانه‌ای با وسعت بسیار و طاق‌بندی و سقف ضربی آجری است که بیانگر معماری ساختمان‌های دوران سلجوقی است.

مناره آجری سلجوقی: مناره گلپایگان در زمره بلندترین مناره‌های قرن پنجم هجری قمری است. مناره گلپایگان که به آن «میل گلپایگان» نیز گفته می‌شود در خیابان امام خمینی، سه راه آیت طالقانی و روبروی پارک فانوس قرار دارد. منار گلپایگان دارای دو در است و در درون آن پلکانی تعبیه شده‌است. قسمت‌های پایین و بالای مناره مرمت گردیده و دارای کتیبه آجری است که این کتیبه به خط کوفی نوشته شده و فاقد تاریخ می‌باشد و متن کتیبهٔ آن از آیه‌های قرآن است. این مناره با قدمتی ۱۰۰۰ ساله در برابر عوامل طبیعی (زلزله، باد، باران، سرما و گرما) سرفراز برجای مانده‌است و از جمله بلندترین مناره‌های ایران می‌باشد. این بنا در سال ۱۳۱۷ مرمت شده و در تاریخ ۲۸ خرداد ۱۳۱۵، با شماره ۲۵۰ جزو آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. نخستین عکس‌های این بنا در دهه ۲۰ توسط پروفسور آرتور آپهم پوپ گرفته شده‌است. دو راه پله دارد که به‌صورت دورانی با ۶۴ پله به بالای مناره می‌توان صعود کرد. این مناره از زمان سلجوقیان می‌باشد که ساختمان آن را احتمالاً با ساختمان مسجد جامع و بازار چهارسوق همزمان می‌دانند. تا حدود چهل سال قبل، اطراف آن خرابه و چاله چوله بود که مردم گاهی از آنجا خاک می‌بردند و قطعه‌های ظروف سفالین شکسته نیز دیده می‌شد و آن محل را چاله‌های پامناره می‌گفتند. حول و حوش منار، خلافهای گوناگون صورت می‌گرفت و کلاً محل خوبی نبود… بزهکاران که دعوا راه می‌انداختند ورد زبان شان این بود که «اگه راست میکی بیا پا منار» در محل منار گلپایگان جای خندقی هم بود که یک قسمت آن را برای زمین ورزش صاف کرده بودند ولی اکنون فقط چند متری اطراف مناره را حصار نموده‌اند. بنای امامزاده سیدالسادات: ساختمان امامزادگان سیدالسادات (علیهم السلام) مربوط به دوره تیموریان است و در گلپایگان، جنب مسجد جامع واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۲ فروردین ۱۳۴۶ با شمارهٔ ثبت ۶۴۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. بنای بقعه امامزادگان سیدالسادات (علیهم السلام) مربوط به قرن هشتم هجری بوده، دارای ایوان و غرفات دو طبقه و گلدسته و گنبدی است که ارتفاع آن به ۹ متر بالغ می‌گردد، تزئینات شمال شرقی و جنوب شرقی آن، از لحاظ ظرافت بسیار شایان توجه است.

ارگ تاریخی گوگد: تاریخ ساخت ارگ گوگد که یکی از بزرگ‌ترین بناهای خشت و گلی ایران می‌باشد به حدود چهارصد سال پیش بازمی‌گردد و تنها سند مکتوبی که از این بنا موجود است متعلق به حدود یکصد و چهل سال پیش می‌باشد که نشان می‌دهد نصف بنای ارگ را علیخان بختیاری به عنوان مهریه به همسرش واگذار کرده‌است.

امامزاده هفده تن: امامزاده هفده‌تن از ابنیه قرن یازدهم هجری است که در زمان شاه عباس اول صفوی احداث گردیده و به شماره ۲۹۰ آثار باستانی به ثبت رسیده‌است. بقعه هفده‌تن بر طبق کتیبه سر در آن در سال ۱۰۳۲ هجری قمری ساخته شده‌است. بر روی بنای هشت گوش گنبد کاشی کاری باشکوهی قرار گرفته‌است که از لحاظ ساختمانی و تزئین کاشیکاری بسیار جالب و زیبا است. در وسط حیاط هفده‌تن دم در ورودی کتیبه کاشی معرق نفیسی هست و دم در، چوب منبت کاری شده زیبایی به چشم می‌خورد که کار استاد عبدالحسین (پدر استاد علی آقا معظمی) است. روی این چوب، آیات قرآن و گل بوته به شکل پنجره احداث شده و از این حیث یکی از شاهکارهای منحصر به فرد دوران گذشته به‌شمار می‌رود. در داخل حرم (دور گنبد) کتیبه منظوم ارسی مفصلی در چاپلوسی و مدح شاه عباس اول صفوی نوشته‌اند. امامزاده هفده‌تن ۴ درب و ۳ سرراهی زیبا و با عظمت دارد که در اطراف آن کتیبه زیبایی به خط غیاث الدین علی جوهری شیرازی نوشته شده‌است. بقعه از جمله کارهای بسیار زیبای معماری عهد صفویه و به دستور سردار امامقلی خان ساخته شده‌است و دارای کاشیکاری معرق و منقوش و دارای کتیبه به خط کوفی است. طبق شجره نامه موجود در اداره اوقاف و هفده‌تن (که بی‌نیاز از نقد و پژوهش نیست). بقعه ناصربن علی، مسجد حجت‌الاسلام، گنبد بابا مصری، مسجد جامع سراور، کاروانسرای جلودار (در جاده قدیم اصفهان)، کاروانسرای دُّر، شهر مخروبه آذرآباد، امامزاده ابوالفتوح وانشان، گوشه، باب شیخ، دره شهیدان، صالح پیغمبر، امامزاده عمران بن علی، ظرف آنشدان نقره‌ای، قلعه ادیب (پشت بارو). از دیوار بارو که نشان از هویت باستانی گلپایگان است، متأسفانه امروز تنها قسمت‌های اندکی باقی است.

۱ـ قسمتی از دیوار و یک برج مخروبه واقع در صحرای عرب، در کنار پل جدید رودخانه

۲ـ قسمتی کوتاه که ارتفاع آن را برای همگونی با دیوار ساختمان‌های مجاور کم کرده‌اند، (واقع در پشت مسجد عمو کرم)

۳ـ قسمتی از دیوار و دو برج واقع در صحرای پُشته که یکی از برجهای آن به عنوان دیوار منزل مورد استفاده قرار گرفته و تا حد ممکن کوتاه شده‌است.

قلعه تاریخی وداغ: در مرکز روستای وداغ در ۱۵کیلومتری گلپایگان قلعه‌ی عظیم خشتی وجود دارد که بر روی تپه بنا شده‌است طبق آخرین کاوش‌های باستان‌شناسی قدمت این قلعه به بیش از سه هزار سال می‌رسدو در فهرست ثبت آثار تاریخی کشور قرار دارد. از سازه‌های روی تپه سه برج به صورت تقریباً سالم است که آثار دیوارهای بین برج‌ها و محل شاه نشین نیز مشخص است. ساختمان دو برج شبیه به هم و دیگری متفاوت است و در قسمت جنوبی قلعه، در پایین بنا یک حمام خزینه ای مشاهده می‌شود که تا قبل از احداث حمام جدید حدود ۵۰ سال قبل مردم از آن استفاده می‌کردند. در کنار حمام یک چاه آب نیز بود که هم‌اکنون مشاهده می‌شود، دور تا دور این بنا خندقی بوده که اکنون دیگر آثاری از آن نیست، این بنا به نظر می‌آید که روی تپه ساخته شده اما این‌طور نیست و طبق جستجوی کاوش‌های باستان‌شناسی این بنا دارای یک در از ضلع شرقی که هم‌اکنون زیر آوار بسته شده‌است و به داخل قلعه راه داشته‌است.قلعه تاریخی وداغ گلپایگان

قلعه باقرخان: باقرخان از سواران دلیر و سرکرده فوج گلپایگان بود و قلعه وی (قلعه باقرخان) در شمال شرقی شهر و در دشت باباعبدالله بنا شده بود و در جنگ‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت. اکنون اطراف قلعه مزبور کشت و زرع می‌شود اما هنوز آثار آن پابرجا است.

دیگر قلعه‌های شهر عبارتند از:قلعه ادیب (پشت بارو)، قلعه قدسی، قلعه میرزا بابا خان وزیری (خاندان وزیری یکی از قدیمی‌ترین خاندان‌های گلپایگان و از نوادگان میرزا مختارخان که بیش از ۷۰۰ سال قدمت دارند)، قلعه سر رباطان (سلواتون)، قلعه اسفنجه، قلعه گبری، قلعه رکابدار، قلعه اختخوان، قلعه حسن فلک، قلعه حسن‌آباد، قلعه وداغ (تپه تاریخی و دیدنی روستای وداغ که در زیر آن تمام امکانات زندگی پیشینیان شامل حمام و سرداب با استفاده از اصول معماری حیرت‌انگیز بنا شده بود)

خانه تاریخی یوسفی ورزنه: از آثار به یادگارمانده از دوره قاجاراست. خانه مزبور که با شماره ۱۹۰۴۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده، حدود ۲۰۰۰ مترمربع مساحت دارد و از مصالح آجر و خشت وگل ساخته شده و شامل یک شاه‌نشین و اتاقهای تو درتو است.

خانه تاریخی شجاع نظام گلپایگان: این بنای تاریخی شامل حیاط مرکزی و دو جبههٔ شمالی و جنوبی است که حوض بزرگ داخل حیاط این دو قسمت را از هم جدا کرده‌وجبهه شمالی دارای ۲ اتاق پنج نفره ۳ دری و یک اتاق شاه نشین ۷ دری با ظرفیت ۱۰ نفر می‌باشد. ضلع جنوبی قرینهٔ ضلع شمالی بوده و فقط دارای ایوان می‌باشد.

کبوترخانه‌ها، بناهای خشتی بزرگی هستند که توسط کشاورزان بنا می‌شده‌اند تا کبوترها در آن زندگی کنند. معمولاً فضولات کبوترها به عنوان کود جمع‌آوری شده و مورد استفاده کشاورزان قرار می‌گرفت. کبوترخانه گلپایگان یکی از مناطقی است که توجه هر گردشگری را به خود، جلب می‌کند. این بنا از گذشته‌های دور به همت کشاورزان احداث شده‌است تا هم پناهگاهی امن برای کبوتران باشد و هم کشاورزان بتوانند علاوه بر رهایی از شر آفت‌های زمین‌هایشان، از فضولات پرندگان به عنوان کود، استفاده کنند. معماری صورت گرفته در این بناها به گونه‌ای است که هیچ پرندهٔ شکاری همچون قوش، جغد و کلاغ، به هیچ طریقی نمی‌توانستند به داخل وارد شوند.

دیگر آثار تاریخی:رُوخونه (رودخانه قبله)، باغ برج علی اکبری، خانه میثمی، خانه معظمی‌ها، سنگ‌نگاره‌های غرقاب و کوچری

تخریب حمام حاجی و تپه ۷ هزار ساله لهرامش

در سال‌های گذشته آثار بسیار زیادی از این شهر به بهانه‌های گوناگون تخریب شد مانند حمام حاجی که به شماره ۱۴۴۲۶ در ۱۶ اسفندماه سال ۸۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده بود در زمستان ۸۹ تخریب شد.

تپه لهرامش نیز که ۷ هزار ساله بوده و به دوره میان سنگی تعلق دارد و هجده ماه بیشتر از ثبت ملی آن نمی‌گذشت به دلیل حفاظت نشدن تخریب شد.

• پارک ساحلی
• پارک هفده تن
• پارک شهرداری
• پارک جنگلی گلپایگان

دانشگاه‌ها

• دانشگاه فنی و مهندسی گلپایگان
• دانشکده فنی شهدای گلپایگان
• دانشگاه پیام نور گلپایگان
• دانشگاه علمی کاربردی
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد گلپایگان
• موسسه آموزش عالی غیرانتفاعی پیام گلپایگان
• مدرسه آیت‌الله گلپایگانی، حوزه علمیه گلپایگان، و…
• دانشکده پرستاری گلپایگان[۱۴]

مراکز صنعتی

• صنعت پژوهان کیا
• خودروسازی سایپا
• خودروسازی دیار
• شرکت گلپا ساب
• شهرک صنعتی گلپایگان با مساحت ۹۵ هکتار دارای ۳۲ واحد تولیدی، این شهرک در فاصله ۳ کیلومتری مرکز شهرستان واقع شده‌است. (شهرک صنعتی شماره یک)
• شهرک صنعتی سایپا (نیوان ابتکار) با مساحت ۷۲ هکتار دارای ۱۴ واحد تولیدی (شهرک صنعتی شماره دو)
• ناحیه صنعتی سعیدآباد (روستایی) با مساحت ۳۰ هکتار دارای ۲۵ واحد تولیدی (شهرک صنعتی شماره سه)

دو شهرک صنعتی جدید نیز برای شهرستان پیش‌بینی شده‌است.

• شهرک صنایع غذایی در نیوان
• شهرک صنایع پایین دست پتروشیمی
• کارخانه پتروشیمی قائد بصیر هم در سال ۱۳۸۲ با هدف تولید ABS و SAN افتتاح شده‌است.
• شرکت فناوری ذوب گلپایگان
• شرکت لوله گستر گلپایگان گروه تولیدی لوله گستر گلپایگان با بیش از ۲ دهه سابقه درخشان، پیشرو در زمینه تولید لوله و اتصالات پی وی سی و پلی اتیلن، مقصد خود را رشد و بهبود تأسیسات صنعت ساختمان و بخش کشاورزی برای ایران عزیزمان انتخاب نموده‌است. تولیدی لوله گستر گلپایگان در سال ۱۳۷۲در زمینی به مساحت ۲۵۰۰۰ متر مربع واقع در شهرک صنعتی گلپایگان احداث گردید.

از صنایع مهم شهرستان می‌توان به کارخانه بزرگ لبنیات پگاه گلپایگان، تولید دانه طیور، پتروشمی قائد بصیر، سازه‌های خودروی دیار (دیار خودرو)، زرفنرسایپا، بهران محور سایپا، شرکت گلپا ساب، صابر لاستیک، خودرو سازان سپهر، سردساز خودرو، شرکت لوله گستر گلپایگان ، لوله و پروفیل گلپایگان، پلیمر گلپایگان، پلی اتیلن گلپایگان، پویا صنعت، نصیر ماشین، سایپا پلوس، صنعت پژوهان کیا، فناوری ذوب، روان فن آور، تولید پولیکا، موزاییک سازی، سنگ بری و تولید گچ و سایپا پلوس و سایپا پیستون اشاره کرد. با توجه به گسترش معادن سنگ و طلا در اطراف محدوده شهرستان گلپایگان، صنعت تراشکاری و قالب‌سازی و متالورژی رونق فراوان یافته‌است.

Investigations into the tectonics... By B. C. Burchfiel, Erchie Wang