ژوبین‌دار
ژوبین‌دار، نگهبان شمال یا سِماک رامِح (به انگلیسی، Arcturus) یا آلفا گاوران (Alpha Boötis)، نام ستاره‌ای در صورت فلکی گاوران است. این ستاره، چهارمین ستاره از نظر قدرت درخشش در آسمان شب است. این ستاره خاص است زیرا با جریان کلی ستارگان در دیسک تخت کهکشان راه شیری حرکت نمی‌کند. در عوض، ژوبین‌دار به‌طور عمود بر روی دیسک کهکشان با سرعت فوق‌العاده‌ای، حدود ۹۳ مایل (۱۵۰ کیلومتر) در ثانیه، حرکت می‌کند. در طول میلیون‌ها سال این ستاره از دید هرکدام از ساکنان زمین، یا حداقل کسانی که در زمین متولد شده‌اند و تنها با چشم به آن نگاه می‌کنند، محو خواهد شد.
| اطلاعات رصدی مبدأ J2000 اعتدال J2000 | |
|---|---|
| صورت فلکی | گاوران |
| بعد | 14h 15 m 39.7s |
| میل | +۱۹° ۱۰' ۵۶" |
| قدر ظاهری (ع) | −۰٫۰۴ |
| مشخصات | |
| نوع طیف | K1.5 IIIpe |
| شاخص رنگ U−B | ۱٫۲۲ |
| شاخص رنگ B−V | ۱٫۲۴ |
| نوع متغیر | Suspected |
| اخترسنجی | |
| سرعت شعاعی (Rv) | −۵٫۲ ک.م./ث |
| حرکت خاص (μ) | بعد: −۱۰۹۳٫۴۵ mas/yr میل: −۱۹۹۹٫۴۰ mas/yr |
| اختلاف‌منظر (π) | ۸۸٫۷۸ ± ۰٫۶۸ mas |
| فاصله | ۳۶٫۷ ± ۰٫۳ سال نوری (۱۱٫۲۶ ± ۰٫۰۹ پارسک) |
| جزئیات | |
| جرم | ۱–۱٫۵ M☉ |
| شعاع | ۲۵٫۷ ± ۰٫۳ R☉ |
| درخشندگی | ۲۱۰ ± ۱۰ L☉ |
| درجه حرارت | ۴,۳۰۰ کلوین |
| فلزینگی | ۲۰–۵۰% Sun |
| سن | > ۴٫۶ × ۱۰ سال |
| نام‌گذاری‌های دیگر | |
| ارجاعات پایگاه‌های داده | |
| سیمباد | اطلاعات |
ژوبین در فارسی به معنی نوعی نیزه کوتاه است. نام عربی این پیکر آسمانی یعنی سِماک رامِح نیز به معنای «بالابر نیزه‌دار» است و نام یونانی آن Αρκτούρος (آرکتوروس) که در بیشتر زبان‌های اروپایی نیز به کار می‌رود به معنای «نگهبان خرس» است. در عربی، رامح به معنای دارنده سلاح و ژوبین؛ و اعزل به معنای بی سلاح و بی‌ژوبین است. در عربی به ژوبین‌دار، حارس السماء (نگهبان آسمان) و حارس ألشمال (نگهبان شمال) هم گفته شده‌است.
ویژگی‌ها
ژوبین‌دار یک اَبَرغول سرخ و رنگ آن سرخ روشن است و از درخشان‌ترین ستاره‌های آسمان شب است. برای رصد آن باید در نیمه‌شب ماه ژوئن به آسمان جنوبی نگریست. این ستاره از نظر جرم با خورشید برابری می‌کند. اگر چهار میلیارد سال آینده از فاصله ۳۷ سال نوری به خورشید نگاه شود در آسمان مشابه نگهبان شمال خواهد بود. سرعت آن بیش از ۱۲۵ کیلوتر بر ثانیه برآورد می‌شود و به علت دوری، ۸۰۰ سال طول می‌کشد تا قوسی برابر نیم‌درجه را در آسمان بپیماید. ۸۰۰ سال دیگر، ژوبین‌دار به اندازه نیم‌درجه، یعنی فاصله‌ای برابر با قطر ظاهری ماه، به صورت فلکی دوشیزه نزدیک‌تر خواهد شد.
ژوبین‌دار که در فاصلهٔ ۳۷ سال نوری از ما واقع شده، ۷٫۱ میلیارد سال عمر دارد. ژوبین‌دار در واقع عضوی از هاله کهکشان ما بوده که به‌طور اتفاقی وارد صفحهٔ کهکشان شده‌است. اخترشناسان معتقد هستند که این غول بزرگ در کهکشان کوتوله‌ای با ۱۰۰ میلیون ستاره متولد شده که در حدود ۷ میلیارد سال پیش وارد کهکشان راه شیری شده و اکنون به‌طور کامل در کهکشان ما محو شده‌است. نگهبان شمال عضو گروهی از ستاره‌های پراکنده در آسمان است که حرکتی مشابه در فضا دارند. این گروه «ستاره‌های متحرک نگهبان شمال» نامیده می‌شوند.
رصد
با رسم کمانی از صورتواره آبگردان بزرگ به ستاره ژوبین‌دار می‌توانید به ستاره بی‌ژوبین، دست پیدا کنید. قوسی به ژوبین‌دار (سماک رامح) کشیده و سپس آن را به طرف صورت فلکی سنبله ادامه دهید تا به ستاره بی‌ژوبین (سماک‌اعزل) برسید.
برای این کار، قوسی به ستاره ژوبین‌دار رسم کنید. در آسمان شب به سمت شمال شرقی نگاه کنید، صورتواره آبگردان بزرگ را پیدا کنید، هنگامی که آبگردان بزرگ را می‌بینید متوجه می‌شوید که دو قسمت دارد: کاسه و دسته. سپس، به صورت ذهنی، خطی خیالی به صورت منحنی در دستگیره آبگردان بزرگ امتداد دهید تا زمانی که به ستاره نارنجی روشنی برسید: قوس را تا رسیدن به ستاره ژوبین‌دار امتداد دهید.
سیاره مشتری گاه به همراه ژوبین‌دار و بی‌ژوبین، مثلث درخشانی پدید می‌آورد و با حرکت مشتری در آسمان شب، شکل ظاهری این مثلث در طول ماه دائماً تغییر می‌کند. به هنگام تشکیل این مثلث، تا ۲۰ تیر ۱۳۹۷ مشتری به سمت ستاره بی‌ژوبین حرکت می‌کرد و پس از این تاریخ، از یکدیگر فاصله گرفتند. بر اساس محاسبات ستاره‌شناسان چنین مثلثی تا سال ۲۰۳۰ میلادی در آسمان قابل مشاهده نخواهد بود.
در فرهنگ‌ها
نگهبان شمال به عنوان یکی از درخشان‌ترین ستاره‌ها در آسمان از دوران باستان، مورد توجه ناظران بوده‌است. مردم میان‌رودان بر این باور بودند که این ستاره با ایزد انلیل در ارتباط است. در بُندَهِش آمده که برای هر جهت اصلی یک سپاهبد گمارده شده و سپاهبد شمال، ستارهٔ هفت‌اورنگ (محتملاً نگهبان شمال) است.
الف:
زمین (۴) > ناهید (۳) > مریخ (۲) > تیر (۱)
ب:
مشتری (۸) > زحل (۷) > اورانوس(۶) > نپتون (۵) > زمین (بدون شماره)
پ:
شباهنگ (۱۱) > خورشید (۱۰) > ولف ۳۵۹ (۹) > مشتری (بدون شماره)
ت:
دبران (۱۴) > ژوبین‌دار (۱۳) > رأس پیکر پسین (۱۲) > شباهنگ (بدون شماره)
ث:
ابط‌الجوزا (۱۷) >قلب عقرب (۱۶) > پای شکارچی (۱۵) > دبران (بدون شماره)
ج:
وی‌وای سگ بزرگ (۲۰) >وی‌وی قیفاووس (۱۹) > مو قیفاووس (۱۸) > ابط‌الجوزا (بدون شماره)
کتاب ذخیره خوارزمشاهی برآمدن این ستاره را نشانهٔ آغاز خزان دانسته. در ستاره‌شناسی هندوها، ستارهٔ ژوبین‌دار با سیزدهمین منزل ماه هندوها (نکشتره) به نام سواتی متناظر است.
نگهبان شمال از اندک ستاره‌هایی است که در انجیل از آن نام برده شده.
در ادبیات فارسی
از خاقانی:
- بر نیزهٔ او سماک رامح
- کمتر ز زحل سنان ندیده‌است
از نظامی:
- در مسیرش سماک آن جدول
- گاه رامح نمود و گاه اعزل
منابع
- ↑ Angular diameters of stars from the Mark III optical interferometer., MOZURKEWICH D. ; ARMSTRONG J.T. ; HINDSLEY R.B. ; QUIRRENBACH A. ; HUMMEL C.A. ; HUTTER D.J. ; JOHNSTON K.J. ; HAJIAN A.R. ; ELIAS II N.M. ; BUSCHER D.F. ; SIMON R.S. , Astron. J., 126, 2502-2520 (2003)
- ↑ Based upon the values for temperature and radius in combination with the Stefan–Boltzmann law.
- ↑ Oxygen abundances in halo giants. V. Giants in the fairly metal-rich globular cluster M 71., SNEDEN C. ; KRAFT R.P. ; LANGER G.E. ; PROSSER C.F. ; SHETRONE M.D, Astron. J., 107, 1773-1785 (1994)
- ↑ منبع اطلاعات جدول: Bright Star Catalogue (برگرفته از ویکی‌پدیای هلندی، ۱۸ آوریل ۲۰۰۷).
- ↑ سیدحاتمی، سارا: با رسم کمانی از صورتواره آبگردان بزرگ به ستاره ژوبین‌دار می‌توانید به ستاره بی‌ژوبین، دست پیدا کنید. در: گروه ترویج علم خورشید.
- ↑ Richard Hinckley Allen, Star-names and their meanings (1936), p. 100-101.
- ↑ دگانی، مایر، نجوم به زبان ساده، جلد ۱ و ۲، ترجمه محمدرضا خواجه‌پور، تهران: سازمان جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، چاپ ششم ۱۳۷۴خ، ص۳۵.
- ↑ http://www.parssky.com/view/2512.aspx
- ↑ سیدحاتمی، سارا: با رسم کمانی از صورتواره آبگردان بزرگ به ستاره ژوبین‌دار می‌توانید به ستاره بی‌ژوبین، دست پیدا کنید. در: گروه ترویج علم خورشید.
- ↑ خبرگزاری ایرنا: تشکیل مثلث نورانی مشتری با ۲ ستاره درخشان. ۲۰ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ بهار، مهرداد: پژِوهشی در اساطیر ایران، پاره نخست و دویم، چاپ سوم، نشر آگه، تهران ۱۳۷۸، صص۵۵ و ۶۴
- ↑ لغت‌نامهٔ دهخدا، سرواژهٔ سماک
- ↑ «arcturus». Higher Intellect. دریافت‌شده در ۱۸–۰۴–۲۰۰۷.