نقشه‌های کهن

بر اساس اسناد نام خلیج فارس، میراثی کهن و جاودان تا دوره اکتشافات جدید هیچگاه جغرافی دانان شرقی یا غربی زمین را به شکل گرد کروی تصور نکرده‌اند. گرد گردو (کره‌ای) با گرد سینی دایره ای متفاوت است. جغرافی دانان تا قرن هفده همگی زمین را به‌شکل سینی گرد تصور کرده‌اند. نقشه کهن بابلی در اصل مرکز هفت اقلیم را با دایره مشخص کرده دور تا دور هفت اقلیم را بحر المحیط یا اقیانوس سراسری دربرگرفته‌است شماره ۹–۷ دریای پائین یا همان خلیج فارس است. مثلث‌های بیرون از دایره دریای اقیانوس در واقع قله‌های کوه قاف است. یکی از آن قله‌ها کوه دماوند و دیگری قله زاگرس است. قدیمی‌ترین لوحه‌های و نقشه‌ها ی ترسیمی کشف شده به مصری‌ها و بابلی‌ها منصوب شده‌اند. نقشه‌ای از بابلیون حک شده بر گل پخته پیدا شده که در موزه بریتیش لندن به شماره ۱۵۳/۹۲۶۸۷ نگهداری می‌شود و متعلق به ۵۰۰ سال قبل از میلاد است. اما نسخه شبیه به آن گویا به دوره سارگون پادشاه اکد ۲۳۰۰ق. م مربوط است که در آن خلیج فارس بدون اسم ترسیم شده‌است.

یونانی‌ها و رومی‌ها و فنیقی‌ها این حرفه را توسعه داده‌اند و به ویژه بطلیموس ۱۶۸ م و استرابون ۶۴ ق. م در این حرفه کوشا بوده‌اند. در دوره عباسیان که دانشمندان و مدیران ایرانی بر امور خلافت تسلط داشتند و وجوب جهت‌یابی قبله برای مسلمانان به ویژه کشورهای دور دست ضرورت اهمیت کارتوگرافی را ایجاب می‌کرد. بدستور مأمون ۸۳۳–۸۱۴ م ترجمه آثار یونانی شروع شد و نقشه‌ای از جهان تهیه گردید. خوارزمی ۸۲۱، استخری ۹۲۵، ابن حوقل ۹۷۷ ق و ادریسی حمودی ۱۱۶۵ ق (۸۲ نقشه در کتاب نزهه المشتاق) نقشه‌هایی از دیار عرب، بلاد فارس، بحر فارس و روم و شام ترسیم کردند که پایه و اساس نقشه‌های قرون بعدی توسط اروپائیان گردید. در تمام این نقشه‌ها خلیج فارس نام خود را تحت عنوان بحر فارس حفظ کرده‌است. هم‌اکنون صدها نقشه دستی با ارزش در موزه‌های جهان نگهداری می‌شود که نام خلیج فارس و بحر فارس را به همراه دارند که تعدادی از آن‌ها نیز درموزه‌های کشورهای عربی است. به یقین می‌توان گفت هیچ نام جغرافیایی در جهان به اندازه نام خلیج فارس در کتب جغرافی و کارتوگرافی قدمت، اصالت ندارد و از نظر حضور در نقشه‌های کلاسیک و مدرن رکورددار نام‌های جغرافیایی بوده‌است. نقشه‌های منسوب به افراد ذیل اگر چه نسخه اولیه آن‌ها وجود ندارد اما در دوره‌های مختلف تاریخی و توسط افراد متعدد باز سازی شده‌است و می‌توان فهمید که در آن روزگار جهان را چگونه تصور می‌کرده‌اند در همه این نقشه‌های کهن هفت اقلیم و هفت دریا و خلیج فارس وجود دارد.

• زنفن (۴۳۰–۳۵۴ ق. م)، (به انگلیسی Xenophon) تاریخ‌نگار یونانی

• نئارخوس (۳۶۰–۳۰۰ ق. م)، (به انگلیسی Nearchus) دریاسالار مقدونی که در سال ۳۲۶ قبل از میلاد به دستور اسکندر دریای فارس را پیمود و تا دهانه رود سند پیش رفت در سفرنامه خود چنین آورده‌است: «پس از دویست استاد راه به ریگ و از آن جا به دیلم و دهنهٔ رودخانهٔ اندیان آمدیم، رودخانهٔ اندیان سرحد خوزستان و فارس و پس از سند بزرگ‌ترین رودخانه‌است. هیچ‌یک از سواحلی که پیمودم مانند دریای فارس، آباد و معمور نبود.
• اراتوستن (۲۷۶–۱۹۴ ق. م)، (به انگلیسی Eratosthenes)، ریاضیدان و جغرافیدان یونانی که زمانی ریاست دانشگاه اسکندریه را نیز داشت، و نظریه‌های مهمی دربارهٔ شکل و جایگاه زمین ارائه داد،
• هیپارکوس (۱۹۰–۱۲۰ ق. م)، (به انگلیسی Hipparchus)، دانشمند و جغرافیانگار یونانی
• استرابو (۶۳یا۶۴ ق. م- ۲۴ میلادی)، تاریخ‌نگار و جغرافی نگار یونانی در کتاب از «ایندی تا ایبری» یا از هند تا اسپانیا، نقشه‌ای از جهان ترسیم کرده‌است.
• فلاویوس آرینوس (۸۶–۱۶۰ میلادی)، (به انگلیسی Lucius Flavius Arrianus)، تاریخ‌نگار یونانی در کتاب آنابازیس یا تاریخ سفرهای جنگی اسکندر، نقشه‌ای از جهان ترسیم کرده‌است.
• ازبیوس (۲۶۳–۳۳۹ میلادی)، (به انگلیسی Eusebius of Caesarea)، تاریخ‌نگار رومی که بنام پدر عیسویت شناخته می‌شود، با توجه به کوروش نامه زنفن، نقشه‌ای از جهان ترسیم کرده‌است.
• ۱- نقشهٔ جهان بطلمیوس
• ۲- نقشهٔ اراتوس مربوط به ۲۵۰ سال قبل از میلاد مسیح
• ۳- نقشهٔ دی سنارک مربوط به ۲۸۵ سال قبل از میلاد مسیح
• ۴- نقشهٔ استرابو (Strabo) مربوط به ۲۰ سال بعد از میلاد مسیح
• ۵- در نقشهٔ دیگری مربوط قرن نهم میلادی و دوران خلفای عباسی در کتاب «تاریخ عرب» به قلم فیلیپ حیتی) به چاپ رسیده‌است،
• ۶- در نقشهٔ جهان ابو ریحان بیرونی مربوط به ۱۰۳۰ میلادی.
• ۷- در نقشهٔ جهان ادرِیسی که مربوط به ۱۱۶۰ میلادی.
• ۸- در نقشهٔ جهان سالتر (Psalter) مربوط به قرن سیزدهم میلادی که در تحت نفوذ کلیسا تهیه شده‌است،
• ۹- در نقشه‌ای به نام نقشهٔ ایران قدیم که توسط دوونتی جغرافیدان فرانسوی در سال ۱۸۸۱ میلادی تهیه شده
• ۱۰- در نقشه‌ای مربوط به ۱۸۹۵م. برگرفته از نقشهٔ جهان بطلمیوس

۵۰۰ ق م. نقشه بابلیون

قدیمی‌ترین نقشه به‌جای مانده ۵۰۰ سال قبل از میلاد از تمدن میان رودان نقشه جهان موسوم به بابلیون است.

بنا بر اسنادی که تا کنون کشف شده، قدیمی‌ترین نگاره‌ها و نقشه‌ها ی ترسیمی کشف شده به سرزمین مصر و بین‌النهرین منصوب شده‌اند. نقشه‌ای از سرزمین بابلیون (عراق) حک شده بر گل پخته پیدا شده‌است که در موزه بریتانیا به شماره ۱۵۳/۹۲۶۸۷ نگهداری می‌شود و متعلق به۵۰۰ سال قبل از میلاد و به دوره بابلی جدید (از سلطه پارسها بر بابل) است اما گفته شده این نسخه از نسخه‌ای مشابهه که گویا متعلق به دوره سارگون پادشاه اکد (۲۳۰۰ق. م) بوده‌است نسخه‌برداری شده‌است که در آن خلیج فارس بدون اسم ترسیم شده‌است.

• یونانی‌ها و رومیان و فنیقی‌ها حرفه نقشه‌کشی را توسعه داده‌اند و به ویژه بطلیموس (۱۶۸ ق. م) و استرابون(۶۴ ق. م) در این حرفه کوشا بوده‌اند.

در دورهٔ عباسیان که دانشمندان و مدیران ایرانی بر امور خلافت تسلط داشتند، نیازبه جهت‌یابی قبله برای مسلمانان، به ویژه کشورهای دور دست، ضرورت کارتوگرافی را ایجاب می‌کرد و به دستور مأمون (۸۳۳–۸۱۴ م) ترجمه آثار یونانی شروع شد و نقشه‌ای از جهان تهیه شد. خوارزمی(۸۲۱ ق)، اسطخری (استخری)(۹۲۵ ق)، ابن حوقل(۹۷۷ ق)، ادریسی حمودی (۱۱۶۵ ق) (با ترسیم هشتادو دو نقشه در کتاب نزهه المشتاق) نقشه‌هایی از دیار عرب، بلاد فارس بحر فارس و روم و شام ترسیم کردند که پایه و اساس نقشه‌های قرون بعدی توسط اروپائیان گردید. گفتنی است که در تمام این نقشه‌ها خلیج فارس نام خود را تحت عنوان بحر فارس یا خلیج فارس حفظ کرده‌است. به نقل از کتاب اسناد نام خلیج فارس، میراثی کهن و جاودان دکتر عجم ۹۸–۱۲۲ - ص ۱۰۶–۱۰۷ .

نقشه‌های کهن، ایران و خلیج فارس

اقلیم ایران و خلیج فارس در همه نقشه‌های کهن بکار رفته‌است. در کتاب اسناد نام خلیج فارس، میراثی کهن و جاودان، به جزئیات کامل این اطلس‌ها اشاره شده‌است. در نقشه بابلیون دریای شور وجود دارد اما به‌درستی نمی‌توان آن را منطبق با خلیج فارس دانست بنا بر این این گونه نقشه را نقشه‌های غیر انطباقی یا افسانه ای باید دانست. ولی از کهن‌ترین نقشه هاس جغرافیایی به‌طور نمونه می‌توان به نقشه جهان از اناکسیماندر (۶۱۰–۵۴۶ ق. م)، (Anaximander)، جغرافیدان یونانی که در کتاب Kleinere schriften، اثر (Joachim Lelewel (1836 بازسازی شده‌است، نقشه جهان هکاتئوس (۵۵۰–۴۷۶ ق. م)، (Hecataeus)، از سرشناس‌ترین جغرافیدانان یونانی، و به نقشه جهان بطلمیوس (۱۶۸–۹۰ م)، (Claudius Ptolemy) منجم و جغرافیدان مشهور اسکندریه و نخستین کسی که اطلسی شامل ۳۶ نقشه از نقاط مختلف جهان تهیه کرده‌است اشاره نمود که می‌توان نام‌های آنرا بر جغرافیا مطابقت داد.

آناکسیماندر (c. 610 - 546)

آناکسیماندر (حدود ۵۴۶ پ.م. درگذشته است) یکی ازاولین نقشه‌های جهان را که به شکل دایره ای بود ایجاد کرده‌است که سرزمین‌های شناخته شده جهان را که در حوالی دریای اژه در مرکز قرار دارند نشان می‌دهد وهمه این‌ها همه توسط اقیانوس احاطه شده‌است.

نقشه جهان هکاتئوس ملتوس

۳۳۰ یا ۳۷۴ قطعه بسیار کوتاه از کتاب دوجلدی «تشریح زمین» (Periegesis or Periodos ges) در نوشته‌های نویسندگان پس از او باقی‌مانده‌است. کتابی که یک جلد آن آسیا و جلد دیگرش اروپا نام داشت و بیشتر به دادن اطلاعات جغرافیایی در مورد شهرها، رودخانه‌ها و کوهستان‌ها و توضیح در مورد اقوام و ملت‌ها و مرزهای آنان و همچنین حیات وحش و آداب و سنن و به ویژه افسانه‌هایی در مورد بنیان‌گذاران شهرها می‌پرداخت.

۳۰۴ قطعه از نوشته‌های هکاتئوس در این کتاب در واژه‌نامه جغرافیاییِ استفان بیزانسی به نام اِتنیکا (Ethnica) آمده‌است.

نقشه هکاتئوس بر اساس و با اصلاح نقشه آناکسیماندر تهیه شده‌است. او خشکی‌های دنیا را در یک صفحه مدور مشخص کرده که دور تا دور آن را اقیانوس فرا گرفته‌است. وی خشکی‌های زمین را به سه قسمت اروپا، آسیا، و لیبیا تقسیم کرده بود.

نقشه جهان إراتوستنس

نقشه جهان إراتوستنس (276 – 194 BCE)

اراتوستن (276-194 BCE) نقشه جهان را توسعه داد و فتوحات اسکندر و جانشینانش را ترسیم کرد. آسیا او تصور از جهان را کمی توسعه داد.

نقشه جهان کاری از پوسیدونیوس(c. 150 – 130 BCE)

نقشه جهان استرابو

نقشه جهان استرابو (c.64. 24)

• نقشه جهان پومپونیوس میلا Pomponius Mela ۴۳ قبل از میلاد

• نقشه جهان بطلمیوس (c. 150)

نقشه جهان کار پیوتینجریانا قرن ۴ م

• نقشه‌های استخری در کتاب مسالک و ممالک و در کتاب اقالیم

مسالک و ممالک به معنای «راه‌ها و ایالت‌ها» است. این کتاب نیز در زمینه جغرافیا است و شبیه کتاب الاقالیم است. این کتاب دویست سال بعد از نوشته شدنش توسط استخری، ترجمه گردیدو دارای چندین نسخه خطی است.

«مسالک و ممالک» از نفیس‌ترین نُسخ خطی اثر استخری در زمینه تاریخی و جغرافیایی است که در قرن چهارم هجری قمری (۱۰ میلادی) نوشته شده‌است. از مهم‌ترین نقشه‌های این کتاب می‌توان به موقعیت و نام خلیج فارس با عنوان «بحر صوره فارس» اشاره کرد. این نسخهٔ خطی به همراه نقشه‌های آن دوم دی ماه ۱۳۸۷ در فهرست کمیته ملی حافظه جهانی یونسکو و به شمارهٔ ۱۰۰۵ به ثبت رسیده و اکنون در موزه دوران اسلامی، موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.

• نقشه ادریسی یکی از مهم‌ترین نقشه‌های جهان اسلام است

نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، نوشته ابی عبدالله شریف ادریسی مراکشی، یکی از علماء و فلاسفهٔ و جغرافی‌دان قرن ششم هجری قمری. مورخان، تاریخ نوشتن این کتاب را به سال ۶۰۰ هجری قمری گزارش کرده‌اند. کتابی است برجسته و تنها کتاب جغرافیایی است که در سده ششم تألیف شده‌است. این کتاب در دوران حکومت پادشاه راجر دوم پادشاه سیسیل نوشته شده‌است؛ و نقشه جهان آن شهرت دارد.

• World map by Cosmas Indicopleustes

• From a 12th-century copy of Etymologiae

• نقشه جهان ابن حوقل

• نقشه جهان انگلو ساکسون (c. 1040)

• نقشه جهان بیتوس (c. 1040)

• نقشه جهان بی توس موندی (۱۰۵۰)

• نقشه جهان محمد کاشغری(۱۰۷۲)

• نقشه جهان ادریسی روجریانا (۱۱۵۴)

• نقشه جهان هرفورد موندی(۱۳۰۰)

• نقشه جهان پیترو ویسکونت

• نقشه جهان کاتلاند (۱۳۷۵)

• دامینگ هویی تو (۱۳۸۹)

• نقشه جهان کانگنیدو (۱۴۰۲)

• نقشه جهان دی ورگا (۱۴۱۱–۱۴۱۵)

• Bianco world map (1436)

• جنویس (۱۴۵۷)

• نقشه جهان فرامارو (۱۴۵۹): نقشه جهان فرامارو (۱۴۵۹) در سال‌های ۱۴۵۷ تا ۱۴۵۹ ترسیم شده‌است بر روی چوب و در دو متر نگار شده‌است.

• نقشه جهان مارتلوس ۱۴۹۰

• Behaims Erdapfel globe (1492)

• نقشه جهان کار جوان دیلاکوسا

• نقشه جهان کانتینو (۱۵۰۲)

• نقشه جهان کاوریو(c.1505)

• نقشه جهان روچ

• Waldseemüller and Ringmannنقشه جهان (۱۵۰۷)

• نقشه جهان پیری ریز (۱۵۱۳)

• نقشه جهان پترو کوپو(۱۵۲۰)

• نقشه جهان دیوگو ریبرو(۱۵۲۷)

• نقشه جهان مرکارتور(۱۵۶۹)

• نقشه جهان آبراهام اورتلیوس(۱۵۷۰)

• نقشه جهان هندیوس (۱۶۳۰)

• نقشه پیری رئیس
• تحریف نام خلیج فارس
• نقشه ایران در اواخر دوره صفویه
• نقشه ایران در دوره افشاریه
• نقشه جهان (خرارد فان اسخاخن)
• نقشه ایران و توران در دوره قاجاریه
• روز ملی خلیج فارس
• گروه نامهای جغرافیایی در سازمان ملل
• نقشه جزیره هرمز، ۱۷۵۰ میلادی
• اسناد نام خلیج فارس، میراثی کهن و جاودان
• مقیم خلیج فارس (سرای بریتانیا در خلیج فارس)
• سفرنامه نویسان انگلیسی و ایران
• ساحل دزدان
• انجمن نشنال جئوگرافی
• گروه نامهای جغرافیایی در سازمان ملل
• کمیته تخصصی نام‌نگاری و یکسان‌سازی نام‌های جغرافیایی ایران

• خلیج فارس در نقشه‌ها [۱] بایگانی‌شده در ۲ فوریه ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine

• Index of Maps of the Early Medieval Period 400-1300 A.D بایگانی‌شده در ۱۲ مارس ۲۰۰۷ توسط Wayback Machine
• Mapping History - a learning resource from the British Library
• Geography And Map Reading Room at the Library of Congress