میتانی
تمدن میتانی یکی از تمدنهای باستانی آریایی در غرب ایران و شمال میانرودان و جنوب آناتولی بوده‌اند. میتانیها که مردمانی با زبان هوری، زبانی غیر سامی و هندواروپاییدر شمال میانرودان بودند، برخی تاریخ پژوهان معتقدند میتانیها گروهی از قوم ماد بودند. صاحب‌نظران با توجه به اسناد و شواهد مختلف نظیر نام‌های پادشاهان، دین، زبان و آثار بجا مانده، میتانیها را جزو نخستین گروه از اقوام آریایی می‌دانند که به فلات ایران و آناتولی وارد شدند.
پادشاهی میتانی میتانیه Mitanni | |
|---|---|
| ۱۵۰۰ پیش از میلاد–۱۳۰۰ پیش از میلاد | |
قلمرو پادشاهی میتانی در ۱۴۰۰ پیش از میلاد. | |
| پایتخت | واشوکانی |
| زبان(های) رایج | حوریا، هیتانی |
| دین(ها) | پاگانیسم آیین هندوایرانی (سنگ نبشته میتانی) |
| حکومت | پادشاهی مطلقه |
• ۱۵۰۰ ق. م | کیرتا |
• ۱۳۰۰ ق. م | شاتواره دوم |
| دوره تاریخی | عصر آهن |
• بنیان‌گذاری | ۱۵۰۰ پیش از میلاد |
• فروپاشی | ۱۳۰۰ پیش از میلاد |
| امروز بخشی از |  ارمنستان ترکیه عراق سوریه ایران |
خاندان شاهی میتانی بعد از کاسی‌ها بابل را گشوده و در سده‌های ۱۲ تا ۱۵ پیش از میلاد در میانرودان فرمانروایی کردند. واژگان هند و اروپایی و نام‌های هند و ایرانی زیادی میان کاسی‌ها و میتانیها مشترک است؛ تمدن میتانی، تحت نفوذ فرهنگ هندو-آریایی بود و در فهرست خدایان میتانی، نام چهار خدا (میترا، ورونا، ایندرا، اشوین‌ها) ذکر شده که اسم‌های قدیمی دارند و در ریگ ودا هم ذکر شده‌است و محتملا نشان از این دارد که میتانیها دین ودائی داشته‌اند.
پیشینه
هوری‌ها دارای تمدنی بودند که از دامنه‌های زاگرس تا نزدیکی دریای مدیترانه را فراگرفته بود. به نظر می‌رسد طبقه حاکم میتانی شعبه‌ای از اقوام آریایی باشند که به‌اتفاق هوریان تشکیل حکومت میتانی را دادند. اقوامی آریایی‌ای به نام میتانی، که در هزارهٔ دوم پیش از میلاد با هوری‌ها متحد شده و دولتی نیرومند در ناحیهٔ میانرودان تشکیل دادند. هوریان از قفقاز تا فرات کوچ کردند، مهاجرت هوری‌ها از ارتفاعات شرق ترکیه امروزی به‌طرف میانرودان و سوریه، به‌صورت امواج گسترده‌ای بو ده است، این قوم در غرب فلات ایران قدرت زیادی داشتند. میتانیها با هوریان ممزوج شده و پادشاهی میتانی را تشکیل دادند، با اتحاد آنها توانستند سرزمین‌های گو تیان را فتح کنند. مقتدرترین فرعون مصر نیز با دختر شاه میتانی ازدواج کرده‌است و سلطنت خود را نه‌تنها در بین‌النهرین شمالی توسعه دادند، بلکه آشور را محدود کردند و با الحاق دره‌های زاگرس شمالی، به قلمرو خود، قدرت خویش را تثبیت نمودند. نفوذ گسترده هوری‌ها در سراسر شمال میانرودان و به‌قدرت رسیدن آنها تحت رهبری خاندان آریایی میتانی، در اواخر نیمه نخست هزاره دوم پیش از میلاد اهمیت ویژه‌ای را در هنر خاورمیانه به‌طورکلی داشته‌است. از نام شاهان میتانی می‌توان دریافت که سلطنت در آن کشور پایه و اساسی ایرانی داشت.
تمدن میتانی در میانرودان و غرب ایران و جنوب آناتولی بود و در ۱۵۰۰ پ م از کنار دریای مدیترانه تا کوه‌های زاگرس دولتی تشکیل داده بودند. سپس شمال بین‌النهرین را به سرزمین خود اضافه کردند. دولت ایشان سرزمینی از کرکوک تا کوه‌های زاگرس، از آشور تا مدیترانه (سوریه) را در برمی‌گرفت. سفالی که در حسن لو نزدیک دریاچه ارومیه پیداشده است نشان می‌دهد که این منطقه پیش از نیمه هزاره دوم پیش از میلاد، بخشی از منطقه فرهنگی هوریان و زیر نفوذ شاه میتانی بو ده است.
نخست پایتخت آنها شهر واشوگانی در خا بور امروزی بود. سپس به آرپخا در کرکوک انتقال یافتند. پایتخت واشو کاننی، رأس العین امروزی، در نزدیکی سرچشمه رود خا بور قرار داشت. یکی از شهرهای جنوبی ایشان، شهر نوزی (آراپ چا) بود که در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی کرکوک امروزی جای داشت. آثار شهرهای میتانی در جنوب در شهرهای دور گوری گالزو (Dur Kurigalzu) پیدا شد. متون یافت شده از جنوب غربی کرکوک در مورد قوانین زناشویی، بچه‌داری، واگذاری اموال، ارث، قوانین کشورداری و مجازات اطلاعات زیادی از میتانیها به ما داده‌است.
در یافته‌های باستانشناسی، اشیا باریشه آریایی و عوامل زبان و دایی (هندی) دیده می‌شوند. از متون بغاز کوی آشکار می‌شود که تا این زمان اقوام هند و ایرانی خدایان مشترکی را می‌پرستیده‌اند. همچنین می‌توان نفوذ زبان دراویدی هند قدیم (آریایی) را در ساکنان آسیای صغیر نشان داد.
دربارهٔ اصطلاح هزار خدا، اصطلاح «هزار خدا» به‌وسیلهٔ کاتبان هیتی به‌کاررفته و نظایری از آن نیز درجاهای دیگر قابل‌ملاحظه می‌باشد، آشکار می‌سازد که نفوذ و اختلاط گوناگون در میان این مردمان بسیار رواج داشته‌است.
نبرد میتانی و مصر و معاهده صلح
میتانیها در پی گسترش قلمروشان تا سواحل میدترانه از جنوب با مصر هم‌مرز شدند و نبردهایی مابین این دو تمدن شکل گرفت. درگیری در سوریه، بین مصر و میتانی برای چندین نسل ادامه یافت تا اینکه یک معاهده صلح بین آمنهوتپ سوم و شاه شوترنا دوم منعقد شد، و در نهایت مرز بین این دو امپراتوری‌های رو به رشد، در نزدیکی قطنا و کادش، یعنی مرز سوریه و لبنان امروزی قرار گرفت.
نهرین
نهرین لغتیست که مصریان سرزمین تحت حکومت میتانیها را بدین نام می‌شناختند. منابع مصری میتانی را، «نَهرین» می‌نامیدند که از واژه رود، در زبان اکدی‌ها گرفته شده‌است.
سنگ‌نبشته میتانی
مرز شمالی که میتانی را از هیتی‌ها و سایر ایالت‌های هوری جدا کند هرگز ثابت نشده‌است و تمدن میتانی با شاهانی هیتی و دیگر حکمرانان زمان خود روابط و پیمان‌ها داشتند. در دژنیشت بغازکوی متعلق به هیتی‌ها و نیز در میان مدارک بازیافته در نامه‌های عمارنه اشارات فراوان راجع به شاهان میتانی آمده‌است. سنگ‌نبشتهٔ معروف میتانی که در زمان نگارش آن به سال ۱۳۱۷ پیش از میلاد می‌رسد مربوط به پیمان‌نامه‌ای است که میان شاه میتانی و شاه هیتی بسته‌شده. ایزدانی که در این سنگ‌نبشته از آنان یاد شده، عبارتند از ایندرا، ورونا، مهر، و ناسیته. با وجود هندوآریایی بودن این خدایان، زبان مردم عادی، مشخصا زبان هوری بوده، که نه هندواروپایی است و نه سامی. شباهت‌های برخی از نام‌ها و اصطلاحات میتانی به زبانهای هند و آریایی نشان می‌دهد که هند و آریاییان خود را در جریان گسترش هندو آریایی بر جمعیت هوری تحمیل کردند.
در کاوش‌های اخیر (۲۰۱۷) در جنوب ترکیه، در خرابه‌های یک معبد، آثار آیینی و مهر استوانه ای میتانی پیدا شده‌است که مربوط به ۱۷۶۰–۱۶۱۰ قبل از میلاد است و قدیمی‌ترین آثار یافت شده از دورهٔ میتانی می‌باشند.
در قرن سیزدهم قبل از میلاد، هجوم هیتی‌ها از سمت غرب و آشوریان از جنوب، به امپراتوری میتانی پایان داد و این امپراتوری بین دو قدرت فاتح تقسیم شد.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ [۱]
- ↑ «نسخه آرشیو شده» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۱ اكتبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۵ دسامبر ۲۰۰۸.
- ↑ "Mitanni | ancient empire, Mesopotamia, Asia". Encyclopedia Britannica (به انگلیسی). Retrieved 2021-08-31.
- ↑ خاستگاه فنیقی بریتانیایی‌ها، اسکاتلندی‌ها و آنگلوساکسون‌ها اثر لارنس آستین وادل (۱۹۲۴)
- ↑ «دانشنامه ایران - مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۲-۲۴.
- ↑ ایران باستان. پی.آر.اس. موری. شهرام جلیلیان. ۱۳۸۰ ص. ۳۷
- ↑ Daniyal, Shoaib (2015-06-30). "Fact check: India wasn't the first place Sanskrit was recorded – it was Syria". Scroll.in (به انگلیسی). Retrieved 2021-10-05.
- ↑ "Blog Post #16: Forgotten Kingdom: The Mitanni, with Mara Horowitz – Peopling the Past". Peopling the Past – Real People in the Ancient World and the People who Study Them (به انگلیسی). 2021-02-26. Retrieved 2021-11-28.
- ↑ "history of Mesopotamia". Encyclopedia Britannica (به انگلیسی). Retrieved 2021-12-16.
- ↑ Roux, Georges (1966). Ancient Iraq. Penguin Books. p. 234.
- ↑ "Journal of the American Oriental Society". Wikipedia (به انگلیسی). 2021-04-19.
- ↑ Ay, Eyyüp (۲۰۲۱). «A Hurrian-Mitanni Temple in Müslümantepe in The Upper Tigris and New Findings».
منابع
- بنونیست، امیل. دین ایرانی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۴
- تاریخ ماد. ایگور میخائیلویچ دیاکونوف. ترجمه کریم کشاورز، تهران: نشر امیرکبیر.
- Sedghinejad، Hamid؛ نژاد، حمید صدقی. «میتانیها». اطلس تاریخ ایران. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۱-۲۶.
- "میتانی – تاریخ فا". تاریخ فا – تاریخ و تمدن سرزمین پارس | (به پشتو). 2016-08-16. Retrieved 2021-11-26.
پیوند به بیرون
- میتانیها
- تاریخ میتانی
- ایران قبل از آریاها
- ایران پیش از آریایی‌ها
- تمدنهای قبل از آریایی ایران
- تاریخ ایران در تالار ایران
- ایران از دیدگاه باستانشناسی
- سنگ‌نبشتهٔ داریوش بزرگ در بیستون
- تاریخ ایران پیش از پیدایش پادشاهی ماد
- "Biography of King of Mitanni Barattarna (ca. 1530 a.C.)". TheBiography.us (به انگلیسی). Archived from the original on 26 November 2021. Retrieved 2021-11-26.