قاسم انوار

وی در سال ۷۵۷ هجری قمری در سراب (از شهرهای استان آذربایجان شرقی) به دنیا آمد. او از پیروان خاندان صفی‌الدین اردبیلی بود. معین‌الدین در شعر قاسمی یا قاسم تخلص میِکرد و یکی از پسران شیخ صفی‌الدین به اسم صدرالدین موسی به او لقب قاسم‌الأنوار را بخشید.

دربارهٔ نحوه ورود او به حلقه اهل طریقت ابهامهایی وجود دارد. گزارش جامی در ترجمه حال او از آن حکایت می‌کند که وی در اوایل به صدرالدین فرزند صفی الدین اردبیلی ارادت داشته و بعد از آن به صحبت صدرالدین علی یمنی - که وی از اصحاب اوحدالدین کرمانی بوده- رسیده‌است.

قاسم بعدها شاگردی سید محمد میرمخدوم را که از مدینه به نیشابور آمده بود، نمود. سید قاسم بعد از آن‌که مدتی در آذربایجان بود، به اشارت صدرالدین به گیلان رفت و بعد از چندی اقامت در گیلان و قزوین عازم خراسان شد و در نیشابور با اعتراض علما و اهل ظاهر روبرو شد و به هرات رفت و در آن شهر اقامت گزید. در این شهر عده زیادی به حلقه تربیت وی درآمدند و در خراسان شهرتی فراگیر یافت. در میان شاگردان و پیروان وی شماری از امیرزادگان دربار هرات نیز وجود داشتند. شهرت قاسم انوار در هرات و افزایش روزافزون پیروان او موجب هراس صاحب منصبان این دیار خاصه بایسنقر میرزا شد. تا آن که در سال ۸۳۰ در حجرهٔ احمد لر دیوان قاسم انوار یافت شد و به سبب تهمت ارتباط با احمد لر، قاتل شاهرخ تیموری، مجبور به ترک هرات شد.

در این زمان سید قاسم در سمرقند سکونت گزید و سپس به خرگرد جام رفت. در جام، سید قاسم خانقاهی ترتیب داد. قاسم در سال ۸۳۷ هجری قمری در سن هشتاد سالگی درگذشت و در باغ خانقاهش در روستای لنگر تربت جام به خاک سپرده شد. امیرعلیشیر نوایی دستور داد بر قبر او بقعه‌ای بسازند؛ وی همچنین به مردم و به صوفیان اجازه داد که از قبر قاسم انوار دیدن کنند.

اشعار قاسم انوار شامل بر تعدادی غزل، قطعه، رباعی و چند مثنوی‌است. مثنوی‌های او انیس‌العارفین و صدمقام نام دارد که در بیان اصطلاحات عرفان و تصوف سروده شده‌اند. وی در شعر بیشتر قاسم و قاسمی و گاهی قاسم انوار تخلص کرده‌است. آثار نثر او به فارسی ساده تحریر شده‌اند؛ مهم‌ترین این آثار رساله در بیان علم، و رسالة سؤال و جواب است. وی به زبان‌های فارسی، ترکی و گیلکی شعر سروده‌است.

- دیوان اشعار؛ دیوان شاه قاسم انوار با مقابله بیش از هشت نسخه به تصحیح دکتر حسن نصیری جامی به انضمام کتاب بررسی احوال و اشعار شاه قاسم انوار از سوی نشر مولی منتشر گردیده‌است.

-مثنوی انیس العارفین؛ این مثنوی به انضمام پنج رساله انوار (حورائیه، مقامات العارفین، بیان علم، سؤال و جواب، بیان واقعه) به تصحیح و توضیح دکتر حسن نصیری جامی از سوی نشر مولی منتشر گردیده‌است.

-رساله حورائیه، رساله مقامات العارفین، رساله بیان علم، رساله سؤال و جواب، رساله بیان واقعه. (این رساله‌ها به انضمام مثنوی انیس العارفین تصحیح و منتشر گردیده‌است)

- در زیر نمونه ای از اشعار وی را مطالعه می‌فرمایید

از هر طرفی چهره گشائی که منم // در هر صفتی جلوه گر آئی که منم

با اینهمه گه گاه غلط می‌افتم// نادان کس و بله روستائی که منم

****************

نمی‌توان خبری داد از حقیقت دوست ولی// بروی حقیقت حقیقت همه اوست

***************

از مسجد و میخانه وز کعبه و بتخانه//مقصود خدا عشق است باقی همه افسانه

* در ملک عاشقی که دو عالم طفیل اوست آن کس قدم نهاد که اول ز سر گذشت

***************

قضا شخصی است پنج انگشت دارد// چو خواهد از کسی کامی برآرد

دو بر چشمش نهد وآنگه دو بر گوش//یکی بر لب نهد گوید که خاموش

***************

از افق مکرمت صبح سعادت دمید //محو مجازات شد شاه حقیقت رسید

راه به وحدت نبرد هر که نشد در طلب// جمله ذرات را از دل و از جان برید

**************

در حرم وصل دوست زنده دلی راه یافت //کز همه خلق جهان بار ملامت کشید

وصلت الله یافت قاسم و ناگاه یافت// زآنکه به شمشیر لا از همه عالم برید

• ذبیح‌الله صفا (۱۳۴۲)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: ابن‌سینا، ص. ۴۴۸
• کلیات قاسم انوار، به کوشش سعید نفیسی.، تهران: انتشارات کتابخانه سینایی، ۱۳۳۷
• مجموعه آثار شاه قاسم انوار، به کوشش دکتر حسن نصیری جامی.، تهران: انتشارات مولی، ۱۳۹۳
• جامی، عبدالرحمان (۱۳۷۰). نفحات الانس. تهران: اطلاعات.
• زرین کوب، عبدالحسین (۱۳۸۷). دنباله جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.