فرم (موسیقی)

هر اثر هنری دارای طرح، قالب، یا الگویی است که محتوای کار را در درون آن جای می‌دهد. در واقع فرم در برابر محتوا قرار می‌گیرد و هر اثر هنری در فرم، مجموعه‌ای است از اجزا که هر یک از آنها نسبت به کل، پیوند دارند. در بررسی شکل ظاهری یک اثر موسیقی می‌توان سه عنصر را تشخیص داد:

1. «بیان اول» یا سوژهٔ اصلی (الف)
2. «بسط و گسترش» (ب)
3. «یادآوری بیان اول» (الف)

وجود فرم در موسیقی بیانگر شکل ظاهری، نظم، آرایش، عدم یکنواختی و دورهٔ زمانی آن اثر می‌شود و در هر دوره معنای متفاوتی داشته‌است.

فرم سه‌تایی متداول‌ترین فرم در موسیقی است. علاوه بر آن، از شیوه‌های دیگری نیز استفاده می‌شود؛ مانند:

• فرم سادهٔ دوتایی (الف، ب)
• فرم روندو (الف، ب، الف، ج، الف، د، الف، و…)
• فرم قرینه‌ایِ آزاد (الف، ب، ج، ب، الف)

گرایش به فرم در موسیقی به صورت‌های گوناگون و با رهیافت‌های متفاوت مورد توجه قرار گرفته‌است و دارای پیچیدگی‌های فراوان است.

نمودار فرم در دوره‌های موسیقی کلاسیک:

بعضی از فرم‌های موسیقایی، از جمله فرم‌های شکل گرفته با محوریت ژانر، غالباً در موسیقی عامه مورد استفاده قرار می‌گیرند. فرم‌های مورد استفاده در موسیقی عامه اغلب از فرم‌های استروفیک (به انگلیسی: Strophic، با ساختار آهنگین AAA)، فرم‌های ۳۲ میزانی (با ساختار آهنگین AABA)، فرم‌های ترجیع‌بندی (با ساختار AB) و فرم‌های ۱۲ میزانی بلوز (با ساختار AAB) ساخته می‌شوند.

فرم‌های مقطعی

• AABA: سبک عامه‌پسند آمریکایی
• AB: بیت/ترجیع‌بند
  • ABC: بیت/ترجیع‌بند/بریج (به انگلیسی: Bridge)
• ABAB
• ABAC
• ABCD: (به انگلیسی: Through-composed)
• فرمهای مورد استفاده در موسیقی بلوز
  • AAB: بلوز دوازده میزانی
  • بلوز هشت میزانی
  • بلوز شانزده میزانی

فرم‌های گسترده

فرم‌های گسترده اصطلاحاً به فرم‌هایی گفته می‌شود که ریشه در یکی از فرم‌های مقطعی دارد، حال آنکه این فرم‌ها به واسطهٔ قطعاتی الحاقی گسترده شده‌اند. به‌عنوان مثال:

• AAAAA
• AABABA

فرم‌های ترکیبی

این نوع از فرم‌های موسیقایی که به فرم‌های دوگانه (به انگلیسی: Hybrid) هم معروف هستند، نتیجهٔ ترکیب دو یا چند نوع از فرم‌های موسیقایی با یکدیگر است.

• پیش‌درآمد
• چهارمضراب
• رنگ
• تصنیف
• ضربی
• خالتور
• آواز
• ترانه

• اسپات، زیگموند (۱۳۵۶). چگونه از موسیقی لذت ببریم. ترجمهٔ پرویز منصوری. تهران: کتاب زمان.
• زندباف، حسن (۱۳۶۴). فرم در موسیقی. تهران: انتشارات پارت.
• کوپلند، آرون (۱۳۶۴). موسیقی. ترجمهٔ مهدی فروغ. تهران: انتشارات نگاه.