عمرو لیث

یعقوب علاوه بر عمرو برادر دیگری به نام علی داشت، سپاه صفاری خواستار این بود که او جانشین یعقوب شود، اما عمرو لیث توانست با حیله‌گری علی بن لیث را کنار بزند و خود جانشین یعقوب شود، اما علی هرگز برکناری خودش را نپذیرفت، عمرو هم در مقابل علی را به زندان انداخت. او موفق شد از زندان فرار کند و به خجستانی و رافع بن هرثمه پیوست، این دو از دشمنان اصلی عمرو بودند که مشکلات زیادی را برای او ایجاد کردند

از مهمترین مشکلات عمرو در ابتدا امر حکومت، نیشابور بود که شخصی به نام احمد خجستانی آنجا را به نام طاهریان اداره می‌کرد، تلاش‌های عمرو برای تصرف نیشابور به نتیجه نرسید، خجستانی تا سال ۲۶۷هجری در نیشابور خطبه به نام طاهریان می‌خواند، اما پس از آن اعلام استقلال کرد و تنها نام طاهریان را از خطبه انداخت و نام خود و خلیفه عباسی را یاد کرد، سرانجام در سال ۲۶۸ه‍.ق خجستانی به دست یکی از غلامانش به قتل رسید بین رافع و عمرو جنگ‌های بسیاری رخ داد و هر دو طرف شکست و پیروزی‌هایی کسب کردند، اما رافع در بیهق و طوس شکست خورد و سرانجام در خوارزم در سال ۲۸۳ه /۸۹۶ م درگذشت و بدین ترتیب مخالفان صفاریان در خراسان اقتدار عمرو را پذیرفتند.

عمرو بن لیث به رغم طاعتی که نسبت به خلیفه ابراز می‌داشت، در باطن کینه و نفرت یعقوب را نسبت به دستگاه خلیفه همچنان نگه داشته بود. وی از همان آغاز مصالحه با خلیفه، کوشیده بود تا تمام آنچه را که یعقوب با قدرت شمشیر از قلمرو خلیفه، جدا کرده بود، به هر قیمتی برای خود حفظ کند و استقلالی را که یعقوب برای سیستان و خراسان به دست آورده بود، از دست ندهد.

از طرفی دیگر خلیفه نیز سازش و استمالتی که در حق او روا کرد، ظاهری بود و می‌خواست تا با منصرف کردن او از تهدید بغداد، به برادر خود، موفق، فرصت بیشتری برای دفع صاحب الزنج بدهد. از این رو به مجرد آن که کار صاحب الزنج به سعی «موفق» خاتمه یافت «۲۷۰ ق / ۸۸۳ م» خلیفه، عمرو را از فرمانروایی خراسان معزول و او را طرد کرد، به این ترتیب حکومت آن ولایت را مجدداً به محمد بن طاهر والی مخلوع که در این ایام در بغداد می‌زیست، واگذار کرد «۲۷۱ ق / ۸۸۴ م».

محمد بن طاهر به خراسان نیامد، اما نایب او، رافع بن هرثمه، چندی بعد در خراسان یاغی شد و به علویان طبرستان که از دشمنان بزرگ خلافت عباسی بود، پیوست. عمرو لیث که به دنبال خلع شدن از حکومت خراسان، ولایت فارس را هم از دست داده بود «۲۷۴ ق / ۸۸۷ م» چون در سیستان می‌زیست با غلبه بر رافع بن هرثمه و دفع فتنه او در خراسان و ری «۲۷۹ ق / ۸۹۳ م»، خرسندی خلیفه را به دست آورد.

بعدها هم سر رافع را برای خلیفه - معتضد - به بغداد فرستاد. به این ترتیب با دفع و قتل رافع، خلیفه که از دغدغه توسعه قدرت علویان، خواب آرام نداشت، آسوده‌خاطر شد و امارت خراسان و فارس را به عمرو لیث پاداش داد.

تنش بر سر ولایت ماوراءالنهر در مقابل این خدمت که عمرو از اهمیت آن در نزد خلیفه به خوبی آگاه بود، از خلیفه درخواست کرد تا ولایت ماوراءالنهر که در گذشته تحت حکم طاهریان بود، بدو واگذار کند.

معتضد که هرگز اعتماد و وفاداری صفاریان را باور نداشت، با او از در نیرنگ و فریب درآمد. به این ترتیب فرمان آن ولایت را برای عمرو فرستاد، اما در مقابل به فرمانروای ماوراء النهر - اسمعیل بن احمد سامانی - پیغام فرستاد که آن فرمان لازم‌الاجراء نیست و وی باید در مقابل عمرو مقاومت نماید.

از این رو، چون عمرو برای تصرف ماوراء النهر لشکر به نواحی جیحون برد، اسمعیل با او در صدد مقابله برآمد و بالاخره از نخستین برخورد که بین دو سپاه روی داد، عمرو به دست سپاه ماوراء الانهر به اسارت افتاد و سپاه او منهزم شد «ربیع الاول ۲۸۷ ق / آوریل ۹۰۰».

حکومت خراسان هم هدیه ارزنده‌ای بود که در این پیروزی به امیر ماوراء النهر رسید. امیر سامانی، عمرو را به بغداد نزد خلیفه فرستاد. خلیفه نیز که همواره از آزادی او بیمناک بود، او را به زندان انداخت تا در همان‌جا به سال ۲۸۹ ق / ۹۰۲ م، وفایت یافت یا به قولی به دستور خلیفه به قتل رسید.

• فرای، ریچارد. تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه. ترجمهٔ حسن انوشه. تهران: امیرکبیر.
• فرای، ریچارد. عصر زرین فرهنگ ایران. ترجمهٔ مسعود رجب نیا. تهران: سروش.