زینب

زینب به «زینت پدر» ترجمه می‌شود. این نام را جدش محمد برگزید و آن را به الهام الهی نسبت داد. زینب را زینب الکبری می‌نامند تا از خواهر کوچکترش ام کلثوم یا زینب الصغری تمیز داده شود. به دلیل نقشش در واقعه کربلا به عنوان بطله الکربلا (قهرمان کربلا) نیز شناخته می‌شود. القاب دیگرش «شقیقة الحسین» (خواهر تنی حسین، به جهت همراهی همیشگی زینب با حسین) و عالمه غیر معلمه بوده‌است. در مصر با القابی چون الطاهره (خالص) و ام الیتما (مادر یتیمان) از او یاد می‌شود.

زینب، دختر مشترک علی بن ابی‌طالب امام اول شیعیان و فاطمه زهرا، دختر محمد بود. علی بن ابی‌طالب، پسرعموی محمد و فاطمه زهرا، دختر محمد است که هردو از خاندان بنی‌هاشم و از قبیلهٔ قُرَیْش اند. بنی‌هاشم از خاندان‌های برجسته و نژاده در مکّه بود. مدت کمی پس از هجرت، محمّد به علی گفت که خداوند به وی فرمان داده‌است که دخترش، فاطمهٔ زهرا را به ازدواج وی درآورد. فاطمه تنها فرزند محمّد بود که به‌اندازه‌ای عمر کرد که فرزندانی از خود باقی بگذارد.

ولادت و سالهای اولیه زندگی

منابع محل تولد او را مدینه دانسته‌اند هر چند در منابع اولیه، تاریخی برای ولادت او گزارش نشده‌است. تنها ابن اثیر گزارش می‌کند که زینب در دوران حیات محمد به دنیا آمد. ابن اثیر می‌نویسد فاطمه زهرا پس از درگذشت محمد، فرزند دیگری به دنیا نیاورد. در منابع معاصر برای ولادت زینب، تاریخ‌های مختلفی گزارش شده‌است. حسن صفار معتقد است که زینب در جمادی‌الاول سال پنجم هجری به دنیا آمده‌است؛ کحاله به نقل از محمود ببلاوی گزارش کرده‌است که پنج سال پیش از درگذشت محمد، زینب به دنیا آمده‌است. بنت الشاطی ولادت او را سال ششم، موسی محمد علی شعبان سال پنجم، جزائری اول شعبان سال ششم و سپهر نیز رمضان سال نهم را زمان ولادت زینب دانسته‌اند. کامل بنا نیز ولادت او را در رجب سال نهم دانسته‌است. برخی گزارش‌ها در ولادت زینب به رساله سیوطی استناد کرده‌اند اما در نسخه‌های این اثر، چنین مطلبی وجود ندارد. جزائری بر این باور است که چون در زمان ولادت زینب، محمد در سفر بود، و از آنجا که علی در تمام سفرهای محمد، او را همراهی می‌کرد؛ احتمالاً ولادت زینب در ماجرای غزوه تبوک یعنی سال نهم صورت گرفته‌است. به هر صورت، منابع متقدم، زینب را سومین فرزند علی و فاطمه دانسته‌اند که پس از حسن و حسین و پیش از ام‌کلثوم به دنیا آمده‌است. به این ترتیب ولادت زینب بین سال‌های ششم تا دهم تخمین زده می‌شود. شیعیان پنجم جمادی الاول را به عنوان روز تولد زینب جشن می‌گیرند. دربارهٔ کودکی زینب اطلاعات چندانی در منابع نیامده‌است جز اینکه همراه پدر و مادر خویش در کنار مسجدالنبی در مدینه زندگی می‌کرد. به گزارش دانشنامه جهان اسلام، او پنج سال داشت که محمد درگذشت و کمی بعد نیز مادرش را از دست داد. در گزارش‌های رویداد خانه فاطمه زهرا، از کودکان فاطمه گزارشی به میان نیامده‌است اما در برخی روایات از حضور آنها در مراسم خاکسپاری مادرشان یاد شده‌است.

پیش از واقعه نبرد کربلا

از زندگانی زینب کبری پیش از واقعه نبرد کربلا، اطلاعات مهمی در دست نیست. زینب در طول دوران زندگی با همسرش عبدالله، هیچگاه از پدرش دور نبود و در فاصله زمانی ۲۷ تا ۳۲ سالگی همراه با پدر در کوفه سکونت کرد. او پس از کشته شدن پدرش در کوفه، با پدیده‌های دیگری چون سب پدرش بر منبرها مواجه شد که باید برای او سخت بوده باشد. با صلح حسن مجتبی با معاویه، او به همراه برادر به مدینه مراجعت کرد و در آنجا به سال ۵۰ ه‍.ق برادرش حسن را که به نوشته برخی منابع با تحریک معاویه مسموم شد، از دست داد. پس از آنکه حسین در مخالفت با حکومت یزید، ناگزیر مدینه را به سمت مکه ترک کرد؛ او نیز حسین را در این سفر همراهی کرد. حسین که در میانه مراسم حج از مکه خارج و به سمت کوفه رهسپار شد، زینب را نیز با خود همراه کرد. در این سفر عبدالله، زینب را همراهی نکرده‌است ولی پسر یا پسرانش با او بوده‌اند.

حضور زینب کبری در دوران کوتاه نزدیک به یک سال از روزهای نخست محرم ۶۱ هجری قمری تا زمانی که به مدینه بازمی‌گردد؛ به صورت متمایز و متفاوت در منابع و متون تاریخی گزارش شده‌است. بیشتر گزارش‌ها از زینب کبری در نبرد کربلا، مربوط به وقایع غروب روز نهم محرم سال ۶۱ هجری است. به نوشته جعفریان، محقق شیعی، زینب به حسین از شنیدن صدای هاتفی خبر داده است که به کشته شدن حسین خبر داده‌است.

در شب نهم حسین برای اصحابش سخنرانی کرد و بیعت را از اصحابش برداشت اما یارانش نپذیرفتند و به بیعت‌شان وفادار ماندند. زینب در این لحظه از شدت نومیدی بیهوش شد. به نوشته جعفریان، پژوهشگر شیعی، حسین او را به هوش آورد و از او خواست تا در فراقش بردباری کند و اجازه ندهد تا صبرش را شیطان از او بگیرد. حسین همچنین از مسئولیت‌های زینب در روزهای بعد از نبرد کربلا مطلعش کرد. پیش از آغاز نبرد و در شب عاشورا، حبیب بن مظاهر برای دلگرمی زینب، اصحاب حسین را جمع کرد و نسبت به اظهار وفاداری آنان به زینب اطمینان خاطر داد.

با وجود تصریح مدلانگ در به آتش کشیده شدن خیمه‌ها، طبری خیمه خانواده حسین را از این امر مستثنی می‌داند.

دو تن از پسران زینب که در کربلا حاضر بودند به همراه فرزندان حسن و حسین و دیگر اصحاب در نبرد کشته شدند. در نظر شیعیان، انگیزه زینب از قربانی کردن فرزندانش، بیش از علاقهٔ او به حسین، حفظ اسلام بود. زینب در مقطعی از روز عاشورا برای کمک، به میدان نبرد شتافت، اما حسین او را فراخواند و به او دستور داد که مراقب زنان، کودکان و مجروحان باشد. زینب در طول روز به خانواده‌های رزمندگان کشته‌شده دلداری می‌داد، و از مجروحان مراقبت می‌کرد. طبری می‌نویسد وقتی علی اکبر، برادرزاده اش، کشته شد، زینب به میدان نبرد دوید و گریان خودش را روی پیکرش انداخت اما حسین او را به اردوگاه برگرداند. روایات معاصر دربارهٔ کربلا اغلب تأکید می‌کنند که در پی تاکیدات قبلی حسین، زینب با مشاهده قتل برادرش بی تابی نکرد بلکه بر سر پیکرش ایستاد و گفت: «خدایا این قربانی را از ما بپذیر». پس از پایان نبرد، سربازانِ ابن زیاد اسباب و اثاث حسین و زیورآلات و چادر زنان را غارت کردند. بنایی با نام زینبیه یا تل زینبیه در کربلا وجود دارد که نمادی از محل قرار گرفتن زینب کبری بر فراز بلندی برای دیدن صحنه نبرد بوده‌است.

زنان و کودکان از جمله زینب و ام کلثوم به اسارت درآمدند. علی بن الحسین، امام بعدی شیعیان، هم که به دلیل بیماری توان جنگ نداشت در میان اسیران بود. شمر قصد کرد او را بکشد، اما با وساطت زینب از این کار منصرف شد پس از اسارت، زنان و کودکان هاشمی را به کوفه و سپس دمشق بردند. زینب رهبری کاروان اسیران را بر عهده داشت. به نوشته جعفریان، عالم شیعی، رفتن زینب از صحرای کربلا بدون دفن برادر، برای او سخت بود و از همین رو، بر این مصیبت عزاداری کرد. عبارت مشهور «هذا الحسین بالعراء، مرمّل بالدماء، مقطّع الأعضاء» از دیدگاه شیعه مربوط به همین دوران است.

در کوفه

به نوشته ابن طیفور کوفیان با دیدن خاندان پیامبر در اسارت، مویه کردند. زینب با بازگو کردن وقایع کربلا، کوفیان را به خاطر نقشی که در مرگ حسین داشتند، ملامت کرد. خطبه زینب در حضور مردم کوفه را ابن اعثم به‌طور کامل گزارش کرده‌است و راوی آن خزیمه اسدی است.

زینب در کاخ عبیدالله بن زیاد در پاسخ او که پرسید: «کار خدا با خاندانت را چگونه دیدی؟»، پاسخ داد «جز زیبایی چیزی ندیدم». زینب همچنین با خواندن آیه تطهیر (۳۳:۳۳)، به بیان جایگاه آل محمد پرداخت و افزود که مرگ برای حسین و یارانش مقرر شده بود و خداوند به زودی بین آنها و ابن زیاد داوری خواهد کرد. این خطبه باعث خشم ابن زیاد شد و دستور قتل علی بن حسین را صادر کرد اما زینب با فداکاری ممانعت کرد

در شام

اسیران را به همراه سرهای بریده به مجلسی از اشراف شام آوردند که به دستور یزید گرد هم آمده بودند.به نوشته جعفریان، محقق شیعی، یزید ابتدا برخورد شدیدی با اسیران داشت اما در انتها با آنان با ملایمت برخورد کرد. یزید برای جبران آنچه که از زنان هاشمی در کربلا دزدیده شده بود، به آن‌ها اموالی داد و چند روز بعد آنان را به همراه سجاد و محافظان مورد اعتمادی به مدینه فرستاد. به نوشته جعفریان، محقق شیعی، قصد یزید برای بخشیدن یکی از دختربچه‌های حاضر در بین اسیران به عنوان کنیز به یکی از اصحابش، از دیگر وقایع کاخ یزید بود که با مخالفت شدید زینب، خلیفه از قصدش منصرف شد.

بر اساس گزارش منابع شیعی، محل نگهداری اسیران در دمشق، خرابات شام بود، بازداشتگاهی که اسیران در آن از سرما و گرما در امان نبودند. ماجرایی که منجر به مرگ رقیه بنت الحسین شد در همین محل اتفاق افتاد.

خطبه در مجلس یزید

از برای زینب خطبه‌ای در کاخ یزید نیز گزارش کرده‌اند. این خطبه دوم منسوب به زینب، همانند خطبهٔ کوفه، برگرفته از چندین مرجع قرآنی است، چنان‌که او در این سخنرانی با نقل آیاتی، پیروزی یزید را موقت، تلاش او را بیهوده، و شرمندگی او را جاودانه خواند. همچنین با نقل آیه ۱۷۸ سوره آل عمران تأکید کرد که «و البته کافران گمان نکنند که مهلتی که ما به آنهامی دهیم برایشان بهتر است، بلکه ما به آنها مهلت می‌دهیم تا به گناه و سرکشی خود بیافزایند و برایشان عذابی خوار کننده خواهد بود» او در این خطبه همچنین از اسیر کردن خاندان محمد و کوچاندن اجباری آنان از شهری به شهری دیگر گلایه کرد و پرسید آیا این درست است که یزید زنان خودش را در حفاظ نگه دارد و دختران محمد را در خیابانهای شهر بگرداند؟ از دید شیعه، سخنان زینب باعث تأثر برخی از درباریان یزید به ویژه زنان او شد و همین عامل، خلیفه را وادار کرد خودش را وقایع کربلا تبرئه کند و ابن زیاد را مسئول بداند.

از زینب و بازماندگان کربلا به عنوان اولین عزاداران حسین بن علی نام برده می‌شود که ابتدا در دشت کربلا پس از پایان نبرد و سپس در مدینه به برپایی مراسم عزا پرداختند. به نوشته عبیدلی در اخبار الزینبات، زینب پس از رسیدن به مدینه، به مصر عزیمت کرد و در همان‌جا از دنیا رفت. با این وجود هیچ خبر قطعی در مورد خروج زینب از مدینه وجود ندارد. بر اساس تاریخ‌های متقدم، همسرش عبدالله همواره در مدینه بوده‌است و در همان‌جا یا منطقه ابواء، نزدیک مدینه، از دنیا رفته‌است.

تا پیش از قرن هشتم قمری، در خصوص زمان و مکان درگذشت زینب کبری، اطلاعات دقیقی در منابع گزارش نشده بود. به گزارش عبیدلی، زینب به مصر عزیمت کرد و به تاریخ ۱۵ رجب ۶۲ ه‍.ق درگذشت.

مدفن

در چندین سفرنامه و کتاب تاریخی متاخر، مقبره‌هایی در مصر یا دمشق به زینب نسبت داده شده‌است که از معدود مقبره‌های زنان مورد احترام برای مسلمانان مشرق زمین است.به مزارهای منسوب به زینب «زینبیه» گفته می‌شود. در اینکه زینب در کدام ناحیه دفن شده‌است، اختلاف نظر وجود دارد. اولین و مشهورترین آرامگاه منسوب به زینب، زینبیه واقع در دمشق است که در شهرک «السیدة زینب» در در جنوب دمشق واقع شده‌است. در منابع قرن ششم و هفتم از این مزار به عنوان قبر ام کلثوم بنت علی یاد شده‌است اما در سند وقف‌نامه این بنا که در سال ۷۶۸ نوشته شده‌است، صاحب مزار را زینب بنت علی یاد کرده‌اند. به نوشته ابن عساکر بر روی این قبر، مسجدی از جانب یکی از اهالی حلب ساخته شد. این بنا در قرن هشتم تجدید شد و موقوفاتی به آن تعلق گرفت. این مقبره شامل کتابخانه، نمازخانه، بخش اداری، درمانگاه و صحن‌های بزرگ است.

بنای دومی که به محل دفن زینب منسوب است، مسجدی در میدان سیده زینب شهر قاهره است. از پیشینه بنای این آرامگاه خبری در دست نیست. قدیمی‌ترین گزارش مربوط به دوران حکومت علی پاشا بر مصر است که توسط او ساختمانی بزرگ بر آن بنا کرد. بر این بنا نیز گنبدی ساخته شده‌است و از مشهورترین زیارتگاه‌های قاهره است. مزار دیگری در شهر سنجار به زینب کبری منسوب است که در مکان مرتفعی قرار دارد. بنابر گزارش کتیبه‌ای که در این بنا وجود دارد، بدرالدین لولو حاکم موصل و سنجار به سال ۶۳۷ تا ۶۵۷، بنای این مکان را بازسازی کرده‌است. این مزار در سال ۱۳۹۳ هجری شمسی توسط داعش تخریب شد.

همسر

زمان دقیقی برای ازدواج زینب کبری ذکر نشده‌است اما منابع می‌گویند که وی با پسرعموی خویش عبدالله بن جعفر طیار ازدواج کرد و تا پایان عمر با وی زندگی کرد. با این حال بنت الشاطی معتقد است که به جهت عدم همراهی عبدالله بن جعفر با زینب در سفر کربلا و همین‌طور گزارشی از عبیدلی در اخبارالزینبات مبنی بر ازدواج زینب وسطی با عبدالله بن جعفر، معتقد است که زینب کبری از عبدالله پیش از سفر به کربلا طلاق گرفته‌است. به گزارش دانشنامه جهان اسلام، چنین مدعایی در کتاب اخبارالزینبات نقل نشده‌است. نظر منابع معتبر تاریخی، زندگانی زینب با عبدالله جعفر تا پایان زندگی است. شرایط اقتصادی زینب با توجه به اوضاع زندگانی عبدالله، مطلوب توصیف شده‌است. همسر دیگر عبدالله، لیلی بنت مسعود نام داشته که با زینب در یک خانه می‌زیسته‌است.

فرزندان

در تعداد فرزندان زینب اختلاف نظر وجود دارد. ابن سعد برای او چهار پسر و یک دختر به نام‌های علی، عون، عباس، محمد و ام‌کلثوم گزارش کرده‌است. دولابی نیز با تکرار سخنان ابن سعد، به جای محمد، از جعفر اسم برده‌است. ابن قتیبه و شیخ طبرسی، سه پسر به نام‌های علی، جعفر و عون و یک دختر به نام ام‌کلثوم را به زینب نسبت داده‌اند. به گزارش دانشنامه جهان اسلام، در اینکه دو تن از فرزندان زینب علی و عون نام داشته‌اند تردیدی وجود ندارد اما در سرگذشت آنها اختلاف نظر وجود دارد. منابعی چون ابوالفرج اصفهانی و مسعودی بر کشته شدن عون در نبرد کربلا صحه می‌گذارند در حالی که طبری معتقد است عون بن عبداللِه کشته شده در نبرد کربلا، فرزند جمانه است. در اینکه محمد بن جعفرِ کشته شده در کربلا نیز فرزند زینب است یا فرزند همسرِ دیگرِ عبدالله، اختلاف نظر وجود دارد.

زینب به خاطر صبر و پایداری در مصائب کربلا و اسارتِ پس از آن ستوده شده‌است. در دانشنامه زنان و اسلام، از او به عنوان یکی از چهار زن مبارز مسلمان و نماد مقاومت در برابر ستم یاد شده‌است. همچنین به جهت ایستادگی در برابر حکومت امویان و نجات جان برادرزاده‌اش، علی بن الحسین که ادامه دهنده خط امامت بود، در کنار زهرا به عنوان الگوی زنان شیعی به حساب می‌آید. روشنفکرانی چون علی شریعتی او و مادرش زهرا را به عنوان چهره‌هایی که هم اسلامی و هم مدرن بودند، و به عنوان الگوی زنان در انقلاب ۱۳۵۷ ایران و در لبنان برجسته کرده‌اند.

جایگاه علمی

به گزارش دانشنامه جهان اسلام، سیره نویسان در بیان جایگاه علمی زینب از او با تعابیری چون خردمند و خطیب و فصیح یاد کرده و از متن خطبه او در کوفه و شام، آگاهی و تسلط او بر قرآن را برداشت کرده‌اند. علی بن حسین او را «عالمه بدون معلم» نامیده و شیخ صدوق در روایتی به نقل از حکیمه — خواهر علی النقی — گزارش کرده‌است که حسین بن علی در آستانه کشته شدن؛ برای حفظ جان سجاد، زینب را در ظاهر، وصی خود قرار داده‌است. ابن سعد زینب را از راویان حدیثی طبقه دوم برشمرده است که گفتهٔ رجالی‌های علم حدیث از مادرش فاطمه زهرا، اسماء بنت عمیس، حسین بن علی و شخصی به نام طهمان یا ذکوان که از صحابه محمد بود، نقل روایت می‌کرده‌است. ابن‌عباس، خطبه مشهور فاطمه زهرا را از زبان زینب گزارش کرده و دو حدیث دیگر در موضوع منع صدقه به خاندان محمد و گفتهٔ محمد مبنی بر بهشتی بودن علی بن ابی‌طالب از روایات مشهور نقل شده از اوست که ابن عساکر آنها را نقل کرده‌است.

در فرهنگ و هنر

اهمیت زینب در رویداد نبرد کربلا و وقایع پس از آن، شاعران شیعی را واداشته تا پس از فاطمه زهرا او را به عنوان الگوی زن مسلمان در آثارشان مدح کنند. احمد وائلی و احمد عزیزی از جمله این شاعران آیینی می‌باشند. همچنین در مراسم شبیه‌خوانی، نقش زینب از نقش‌های مهم به حساب می‌آید. اجرا کننده این نقش در زمان ناصرالدین شاه در تکیه دولت، شخصی به نام ملاحسین زینب‌خوان بود.

در منابع

مؤلفان تاریخی که از زینب کبری در منابع به گونه‌ای یاد کرده‌اند که گویا از فردی آشنا سخن می‌گویند و نیازی به ذکر حسب و نسب او نبوده‌است. با این وجود از زندگانی زینب تا پیش از واقعه کربلا، جز اخباری کوتاه، در منابع کهن گزارشی نیامده است. به نوشته دانشنامه جهان اسلام، با وجودیکه زنان هم عصر زینب در تواریخ، با وجود برابر نبودن رتبه اجتماعی با زینب؛ گزارش‌های فراوانی در کتب تاریخ را به خود اختصاص داده‌اند، این احتمال تقویت می‌شود که عوامل سیاسی در کم‌رنگ کردن نقش تاریخی و اجتماعی زینب کبری بی‌تاثیر نبوده‌است به گونه ای که حتی او را از اسیران نبرد کربلا نیز گزارش نکرده‌اند. این در حالیست که از خواهر او ام‌کلثوم گزارش‌های تاریخی در همان منابع وجود دارد. ابن اعثم قدیمی‌ترین منبعی است که خطبه‌هایی را از زینب کبری گزارش کرده‌است. زندگی زینب پس از نبرد کربلا و در مدینه، در کتاب اخبارالزینبات نوشته عبیدلی به تفصیل بیان شده‌است ولی این اخبار، در هیچ کتاب دیگری نیامده است. منابع در انتساب این کتاب به عبیدلی تردید دارند. تا قرن دهم در منابع شیعه و سنی به‌طور یکسان از زینب کبری یاد شده و بیشتر منابع به نسب، نام همسر و فرزندان، حضور در واقعه کربلا و خطبه‌ها و گفتارهای وی پس از نبرد کربلا پرداخته‌اند. اما پس از آن، با گسترش محدثان شیعی، اطلاعات بیشتری در منابع شیعی از زندگانی زینب کبری گزارش شد. مؤلفان مصری نیز در خصوص زندگانی زینب کبری مطالبی نوشتند که بیشتر برای اثبات وجود مزار او در منطقه مصر بوده‌است. در دوره معاصر با گسترش اهمیت نقش زنان در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی، ایستادگی زینب در برابر حاکمان زمان و مبارزه با آنان، زینب به عنوان الگویی برای مبارزه‌های سیاسی و ضداستعماری، موضوع آثار فراوانی بوده‌است. به سبب نبود اطلاعات کافی از دوران زندگانی او، منابع معاصر سعی کرده‌اند با تحلیل نسب، شخصیت پدر و مادر، محیط مدینه و حوادث تاریخی آن زمان، شخصیت زینب را ترسیم نمایند.

دانشنامه

اکبری بیرق، حسن (۱۳۹۴). «حسین، امام». دانشنامه مردم‌شناسی و فولکلور. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

بلوکباشی، علی؛ بهرامیان، علی؛ پاکتچی، احمد؛ حاج منوچهری، فرامرز؛ مسعودی آرانی، عبدالله؛ بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث (۱۳۹۲). «حسین (ع)، امام». در موسوی بجنوردی، کاظم. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۲۰. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. صص. ۶۶۴–۷۱۵. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۳۲۶-۱۹-۱.

پرتو، مریم (۱۳۸۳). «زینب بنت علی بن ابی‌طالب». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

خامه‌یار، احمد (۱۳۸۳). «زینبیه». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

حبیبی مظاهری، مسعود (۱۳۸۸). «حبیب بن مظاهر». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

زریاب، عباس؛ زرین‌کوب، غلامحسین (۱۳۸۰). «زینب». دانشنامه فارسی. تهران: امیرکبیر. شابک ۹۶۴-۳۰۳-۰۴۶-۶.

ژورنال و کتاب فارسی

• آبدانان مهدیزاده، محمود؛ امامی، نصرالله؛ زینی‌وند، تورج (۱۳۹۹). «زیباشناسی سیمای حضرت فاطمه و حضرت زینب (علیهما السّلام) در شعر احمد وائلی و احمد عزیزی». کاوش نامه ادبیات تطبیقی. کرمانشاه (۳): ۲۵–۴۹ – به واسطهٔ نورمگز.
• جعفریان، رسول (۱۳۸۱). حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم‌السلام. به کوشش بهمن کریمی. قم: انصاریان. شابک ۹۶۴-۴۳۸-۰۰۱-۰.
• جعفریان، رسول (۱۳۸۶). تأملی در نهضت عاشورا. قم: مورخ. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۹۰۵-۱۸۶-۴.
• سامانی، محمود (۱۳۹۰). نقش زنان در تاریخ اسلام. تهران: مشعر. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۵۴۰-۳۱۹-۳.
• ضابطی، اکبر؛ رشاد، معصومه (۱۳۹۹). «رویکرد جامعه‌شناختی به سیاست زنان در صدر اسلام». پژوهش اجتماعی. رودهن (۴۷): ۱۸–۳۶ – به واسطهٔ نورمگز.
• عاملی، سید جعفر مرتضی (۱۴۱۹). الصحیح من سیره النبی الاعظم (ص). ج. ۲. بیروت: دارالسیره.
• مظفری، محمد؛ جمشیدی، سعید (۱۳۸۸). اسیران و جانبازان کربلا. تهران: سینا.

منابع انگلیسی

• Amir–Moezzi, Mohammad Ali (1999). "Fāṭema i. In History and Shiʿite Hagiography". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Retrieved 8 August 2017.
• Atalar, M. KürÇad (2007). "Turkey". Encyclopedia of Women & Islamic Cultures (به انگلیسی). Leiden: Koninklijke Brill NV.
• Aghaie, Kamran Scot (2011). The Martyrs of Karbala: Shi'i Symbols and Rituals in Modern Iran. University of Washington Press. ISBN 978-0-295-80078-3.
• Esposito, John L., ed. (2022). "Zaynab". The Islamic World: Past and Present. Oxford Reference. Oxford University Press.
• Esposito, John L. (2004). The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-975726-8.
• Hamdar, Abir (2009). "Jihad of words: Gender and contemporary Karbala narratives". The Yearbook of English Studies. 39.1: 84–100.
• Hazleton, Lesley (2009). After the Prophet: The Epic Story of the Shia-Sunni Split in Islam. Knopf Doubleday Publishing Group. ISBN 978-0-385-53209-9.
• Allen, Lori (2007). "Jihad: Arab States". Encyclopedia of Women & Islamic Cultures (به انگلیسی). Leiden: Koninklijke Brill NV.
• Hyder, Syed Akbar (2006). Reliving Karbala: Martyrdom in South Asian Memory. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-534593-3.
• KOHLBERG, E. (1983). "ZAYN AL-cABIDlN". Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. 11 (1rd ed.). Leiden: E. J. Brill. p. 481-483.
• Osman, Rawand (2014). Female Personalities in the Qur'an and Sunna: Examining the Major Sources of Imami Shi'i Islam. Routledge. ISBN 978-1-317-67151-0.
• Pemberton, Kelly (2007). "South Asia". Encyclopedia of Women & Islamic Cultures (به انگلیسی). Leiden: Koninklijke Brill NV.
• Pinault, David (2000). "ZAYNAB BINT 'ALI AND THE PLACE OF THE WOMEN OF THE HOUSEHOLDS OF THE FIRST IMĀMS IN SHI'ITE DEVOTIONAL LITERATURE". In Hambly, Gavin (ed.). Women in the Medieval Islamic World: Power, Patronage, and Piety. Macmillan. ISBN 978-0-333-80035-5.
• Poonawala, Ismail; Kohlberg, Etan (1985). "ʿAlī b. Abī Ṭāleb". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica. Fasc. 8 (به انگلیسی). Vol. I. New York: Bibliotheca Persica Press. pp. 838–848.
• Takim, Liyakat (2007). "Law: Other Schools of Family Law". Encyclopedia of Women & Islamic Cultures (به انگلیسی). Leiden: Koninklijke Brill NV.
• Qutbuddin, Tahera (2006). "FATIMA (AL-ZAHRA') BINT MUHAMMAD (CA. 12 BEFORE HIJRA-1 1/CA. 610-632)". In Meri, Josef W. (ed.). Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia. Routledge. p. 106. ISBN 978-0-415-96690-0.
• Qutbuddin, Tahera (2005). "ZAYNAB BINT 'ALĪ". Encyclopedia of Religion. Macmillan Reference USA. p. 9938. ISBN 0-02-865983-X.
• Nematollahi Mahani, Mahnia A. (2013). The Holy Drama: Persian Passion Play in Modern Iran. Leiden University Press. ISBN 978 90 8728 115 1.
• Madelung, Wilferd (2004). "ʿAlī b. AbīḤOSAYN B. ʿALI i. LIFE AND SIGNIFICANCE IN SHIʿISM". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی).
• Momen, Moojan (1985). An Introduction to Shi'i Islam. Yale University Press. p. 31. ISBN 978-0-300-03531-5.
• Qutbuddin, Tahera (2019). "Orations of Zaynab and Umm Kulthūm in the Aftermath of Ḥusayn's Martyrdom at Karbala: Speaking Truth to Power". In Korangy, Alireza; Rouhi, Leyla (eds.). The 'Other' Martyrs: Women and the Poetics of Sexuality, Sacrifice, and Death in World Literatures. Eisenbrauns. ISBN 978-3-447-11214-7.
• Momen, Moojan (2011). "Women iii. In Shiʿism". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Retrieved 25 August 2017.
• Tabatabai, Sayyid Mohammad Hosayn (1975). Shi'ite Islam. Translated by Seyyed Hossein Nasr|. State University of New York Press. p. 177. ISBN 0-87395-390-8.
• Veccia Vaglieri, Laura (1960). "ʿAlī b. Abī Ṭālib". In Lewis, B.; Pellat, Ch.; Schacht, J. (eds.). Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. 1 (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. pp. 381–386.
• Veccia Vaglieri, Laura (1971). "(al-)Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālib". In Lewis, B.; Ménage, V.L.; Pellat, Ch.; Schacht, J. (eds.). Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. 3 (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. pp. 607–615.
• Veccia Vaglieri, Laura (1971). "(al-)Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālib". In Lewis, B.; Ménage, V.L.; Pellat, Ch.; Schacht, J. (eds.). Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. 3 (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. pp. 607–615.
• Buhl, Frants; Welch, Alford T.; Schimmel, Annemarie; Noth, Albrecht; Ehlert, Trude (1993). "Muḥammad". In Bosworth, C.E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W.P.; Pellat, Ch. (eds.). Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. 7 (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. pp. 360–387.
• Zimney, Michelle (2007). "Mashriq". Encyclopedia of Women & Islamic Cultures (به انگلیسی). Leiden: Koninklijke Brill NV.