ابیانه

گویش ابیانه ای یکی از گویش‌های مرکزی ایران به‌شمار می‌رود و مانند دیگر گویش‌های مرکزی دارای ویژگی‌های منحصربه فردِ آوایی، صرفی (ساخت واژی) و نحوی است و در حوزه واژگان نیز نسبت به فارسی معیار، متفاوت و قابل بررسی است.

این روستا در دهستان برزرود قرار دارد و براساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۵، جمعیت آن ۳۰۱ نفر (۱۴۷ خانوار) بوده‌است.

در زبان محلی به ابیانه ویونا (Viuna) می‌گویند. وی(Vi) به معنای بید و ویانه(Viyane) به‌معنای بیدستان است. (ابیانه در گذشته بیدستان بوده و در طول زمان ویونا به ابیانه دگرگون شده‌است.

مدرکی که دقیقاً قدمت زمانی ابیانه را معلوم کند در دست نیست؛ ولی پیشینهٔ چهار هزار و پانصد ساله را برای آن تخمین می‌زنند و آن را از کهن‌ترین زیست‌گاه‌های انسانی در حاشیه دشت کویر ایران می‌دانند. آثار و بناهای تاریخی که در ابیانه وجود دارد مربوط به دوره‌های ساسانی، سلجوقی، صفوی و قاجار است. این آثار نشان‌دهندهٔ قدمت تاریخی این زیست‌گاه انسانی است.

شمار خانه‌های ابیانه در سرشماری سال ۱۳۶۰ برابر با ۵۰۰ واحد برآورد شد. این خانه‌ها به‌طور کامل بر روی دامنه شیب‌دار شمال رودخانه برزرود بنا شده‌است. ابیانه در نگاه نخست، روستایی چند طبقه به‌نظر می‌آید که در بعضی موارد تا چهار طبقهٔ آن را می‌توان مشاهده کرد. اتاق‌ها به پنجره‌های چوبی ارسی مانند مجهز هستند و اغلب دارای ایوان‌ها و طارمی‌های چوبی پیش آمدهٔ مشرف بر کوچه‌های تنگ و تاریک‌اند که خود به صورت مناظر جالبی درآمده‌است. نمای خارجی خانه‌ها، با خاک سرخی که معدن آن در مجاورت روستا قرار دارد پوشیده شده‌است. در ساخت خانه‌ها غالباً از آجر قزاقی استفاده شده‌است. از آنجا که در دامنه‌های شیب‌دار فضای کافی برای ساختن خانه‌های موردنیاز وجود ندارد در این روستا چنین رسم شده‌است که هر خانواده انبار غار مانندی در تپه‌های یک کیلومتری روستا، در کنار جاده و نرسیده به ابیانه، ایجاد نماید. این غارها که در دل تپه‌ها حفر شده‌اند و از بیرون تنها درهای کوتاه و محقر آن نمایان است برای نگهداری دام و نیز آذوقهٔ زمستانی و اشیاء غیرضروری مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مردم به کشاورزی، باغداری و دامداری مشغول‌اند که با روش‌های سنتی اداره می‌شود. بیشتر زنان در امور اقتصادی با مردان همکاری دارند. در این روستا برای آبیاری مزارع و باغات از هفت رشته قنات استفاده می‌شود. گندم، جو، سیب‌زمینی و انواع میوه به‌خصوص سیب، آلو، گلابی، زردآلو، بادام و گردو محصولات این روستا است..

در سال‌های اخیر با گسترش قالی‌بافی در ابیانه نزدیک به ۳۰ کارگاه قالی‌بافی در آنجا دایر شده‌است. در گذشته گیوه بافی از جمله مشاغل پُردرآمد زن‌های ابیانه بوده که امروزه تا حدی متروک شده‌است.

ابیانه روستایی در دامنه کوه با نماهای کاهگلی قرمز با زیر طاقی‌های سفید و پنجره‌های مشبک زیبا و چوبی است که هرچه در آن دیده می‌شود جلوه‌های از گذشته‌های دور دارد. مردم ابیانه به‌سبب کوهستانی بودن منطقه و دور بودن محل آن‌ها از مراکز پرجمعیت و راه‌های ارتباطی، قرن‌ها در انزوا زیسته و در نتیجه بسیاری از آداب و رسوم قومی و سنتی و از جمله زبان و لهجهٔ قدیم خود را حفظ کرده‌اند. زبان مردم ابیانه از زبان‌های ایرانی شمال غربی که البته در طول زمان دچار تغییر و تحولات زیادی شده و اکنون فقط تعداد کمی از واژه‌های اصیل پهلوی در گویش آنان شنیده می‌شود. پوشش سنتی، هنوز هم میان آن‌ها رواج دارد و در حفظ آن تأکید و تعصب از خود نشان می‌دهند. در مردان ٫شلوار گشاد و درازی از پارچهٔ سیاه (دوید یا همان دبیت، شلوار مردان بختیاری) و در زن‌ها، پیراهن بلندی از پارچه‌های گل‌دار و رنگارنگ است. زن‌های ابیانه معمولاً چارقدهای سفیدرنگی بر سر دارند.

قدیمی‌ترین اثر تاریخی ابیانه آتشکده‌ای است که مانند دیگر بناهای دِه در سراشیبی قرار گرفته‌است. آتشکده ابیانه را نمونه‌ای از معابد زرتشتی دانسته‌اند که در جوامع کوهستانی ساخته می‌شد.

ابیانه سه قلعه دارد که عبارتند از:

1. پال همونه یا تخت‌هامان که در جنوب غربی ابیانه قرار دارد و متعلق به محله بالا و یوسمون است. این قلعه حدود ۲۰۰ سال پیش‌ساخته شده و سند ساخت آن نیز موجود است. در این سند سهم افراد در ساخت قلعه مشخص شده‌است.
2. هرده که در شمال شرقی روستا قرار دارد و به محله هرده تعلق دارد.
3. پاله که در شمال غربی روستا قرار دارد و به محله پل تعلق دارد.

این قلعه‌ها مربوط به دوره‌های یاغیگری بوده که مردم برای حفظ امنیت خود در مقابل یاغی‌های محلی ساخته‌اند و در آن به نوبت کشیک می‌داده‌اند.

زیارتگاه هینزا

این زیارتگاه در جنوب شرقی ابیانه در دره باریکی قرار دارد. در دل صخره‌های این دره، تو رفتگی وجود دارد که ساختمان امامزاده در جلوی آن ساخته شده‌است، و تو رفتگی نیز همانند غاری، جزئی از ساختمان زیارتگاه شده‌است. ظاهراً این زیارتگاه مربوط به بی بی زبیده خاتون، بنت موسی بن جعفر است. اهالی عنوان می‌کنند که بی بی زبیده خاتون تحت تعقیب بوده و مردم ابیانه وی رادر این اتاقک پناه داده، سپس به روستای هنجن برده‌اند. در هنجن نیز زیارتگاه بزرگی متعلق به ایشان ساخته شده‌است. زیارتگاه هینزا در واقع گذرگاه بی‌بی زبیده خاتون است. برخی نیز عنوان کردند که این زیارتگاه مربوط به زمان آناهیتا است. طبق باور مردم این مکان معجزه‌نما است و در آن مراسم خاصی برگزار می‌شود.

زیارتگاه شاهزاده یحیی و شاهزاده عیسی

این زیارتگاه که در شرق ابیانه در محله هرده قرار دارد، بقعه شاهزاده یحیی و شاهزاده عیسی، فرزندان امام موسی بن جعفر است و برخلاف ساختمان‌های روستا دارای حیاط مرکزی است و آب‌نمای بزرگی که از شاخه اصلی نهر روستا سیراب می‌شود در وسط آن قرار دارد. این زیارتگاه گنبد هشت ضلعی با کاشی کاری فیروزه‌ای دارد. رواق حرم منقش به کتیبه‌هایی است که اخیراً مرمت شده‌است. ایوان جنوبی آن به تپه جنوبی ابیانه مشرف است. در ضریح زیارتگاه نوشته‌ای وجود ندارد؛ ولی در سقف بنا تاریخ‌های مرمت بنا و اشعار و آیاتی نوشته شده‌است. عنوان می‌شود که در پشت تخته‌های سقف قیمت انواع غلات، چون جو و گندم در زمان گذشته را نوشته‌اند. منبری چوبی و قدیمی نیز در ایوان جنوبی زیارتگاه قرار دارد. این زیارتگاه در سال ۱۳۸۶ توسط اهالی ابیانه بازسازی شده‌است.

ابیانه دارای یازده مسجد است که یکی از این مساجد قدیمی به نام مسجد جامع ابیانه (ملقب به میان‌ده) به شرح زیر است:

مسجد جامع: این مسجد در محله «میون ده» (میان ده) قرار دارد و دارای دو شبستان است که شبستان قدیمی آن به وسیله دری کوتاه به کوچه اصلی راه دارد. کف آن شبستان چوبی است. در دیوار جنوبی این شبستان، محراب چوبی قدیمی قرار دارد که جزو آثار تاریخی با ارزش روستای ابیانه‌است که تاریخ ساخت آن به سال ۴۷۷ ه‍.ق بر می‌گردد. روی این محراب نقش گل وبوته کنده کاری شده و با خطوط برجسته کوفی سوره «یس» در آن حک شده‌است. برخی نیز عقیده دارند به خط میخی نیز نوشته دارد. این مسجد منبری چوبی دارد که مربوط به دوره سلجوقیان است و تاریخ ساخت آن ۴۶۶ ه‍.ق است، روی این منبر نقوش گل وبوته، گل هشت پر و کتیبه‌هایی به خط کوفی وجود دارد. در ورودی مسجد نیز با نقش گل و بوته و خطوط برجسته، کنده‌کاری شده‌است. این در، یک بار نیز مورد سرقت قرار گرفته‌است. شبستان جدید این مسجد سالن بزرگی است که در محوطه میانی آن نورگیری در سقف قرار گرفته‌است. در این سالن ستون‌هایی با سرستون کنده کاری شده قرار دارد. سقف این سالن به صورت تخته پوش از چوب گردو است که با نقوش منظم هندسی قاب‌بندی شده‌است. این سقف از نوع کرکس پوش است (به شکل بال گسترده کرکس است) و بر روی آن کتیبه‌هایی از آیات قرآن وجود دارد. مسجد حاجتگاه مسجد پرزله مسجد پنجه علی مسجد یوسمون مسجد بی بی زبیده خاتون

• طویله

• بلندا و جایگاه

• وبگاه رسمی ابیانه