خرم سلطان

با استناد به برخی تاریخ نگاران خرم با عنوان الکساندرا رُزلانا لیسوفسکا یا آناستازیا لیسوفسکا متولد شده و نام مستعار وی در دوران کودکی ناستیا بوده‌است. در میان عثمانیان، او بیشتر با نام خاصگی خرم سلطان شناخته می‌شد. در زبان‌های اروپایی به نام روکسلِانا، روکسولانا، روکسلین، روزا، و رزیکا، در ترکی حورّم (به ترکی استانبولی: Hürrem)، که از واژهٔ ایرانیِ «خرّم» گرفته شده و در عربی هم با نام کَریمَة شناخته می‌شد. روکسِلانا احتمالاً یک نام واقعی نیست بلکه نامی مستعار است که به اصالت روسینی وی اشاره دارد. روکسولانی یا روکسِلانی از اسامی روس تا سدهٔ پانزدهم میلادی و برگرفته از رکسلان‌های باستانی بودند؛ بنابراین نام مستعار وی از نظر ادبی به معنای شخص روتنیایی است.

منابع امروزی اطلاعاتی دربارهٔ کودکی خرم به دست نمی‌دهند و تنها به اصلیت لهستانی، روسینی و اوکراینی وی اشاره می‌کنند و پادشاهی لهستان را به عنوان مکان تولد وی ذکر می‌کنند. در میانه سده شانزدهم میلادی، میخالون لیتوین، سفیر دوک‌نشین بزرگ لیتوانی در خانات کریمه، در قطعه هنری ۱۵۴۸–۱۵۵۱ با عنوان «دربارهٔ عادات تاتارها، لیتوانیان و مسکو» (به لاتین: De moribus tartarorum, lituanorum et moscorum) در هنگام توضیح مسائل مربوط به تجارت اینطور عنوان می‌کند که «[...] محبوبترین همسر امپراتور فعلی عثمانی و مادر پسر ارشدش که بعد از وی حکمرانی خواهد کرد از سرزمین ما ربوده شد».

بنا بر منابعِ اواخر سدهٔ شانزدهم و اوایل سدهٔ هفدهم، همچون ساموئل تواردوسکی، شاعر لهستانی، که دربارهٔ خرم سلطان در ترکیه به تحقیق و پژوهش پرداخته‌است، خرم احتمالاً دختر کشیشی ارتدکس از اوکراین بود. او در روهاتین، در ۶۸ کیلومتری جنوب شرقی لووف زاده شد. در دههٔ ۱۵۲۰، در یکی از یورش‌های مکرر تاتارهای کریمه به آن منطقه، اسیر و برده شد. احتمالاً ابتدا به بازار برده‌فروشان کفّه و سپس به قسطنطنیه منتقل شد و از آنجا برای حرم‌سرای سلطان انتخاب شد.

روکسلانا، که توسط عثمانی‌ها به نام خرم سلطان خوانده می‌شد، احتمالاً در حدود پانزده سالگی وارد حرمسرا شد. سال دقیقی که وی وارد حرمسرا شد، ناشناخته است، اما محققان معتقدند که او در حدود زمانی که سلیمان به سلطان عثمانی در سال ۱۵۲۰ تبدیل شد، صیغه سلیمان شد.

ظهور بی‌سابقه خرم از برده حرمسرا به همسر قانونی سلیمان و «ملکه امپراتوری عثمانی» نه تنها از رقبای او در حرمسرا بلکه از عوام عمومی حسادت و ناامیدی را به خود جلب کرد. او به زودی برجسته‌ترین سوگلی و همسر سلیمان در کنار ماه‌دوران سلطان شد (هم‌چنین به عنوان گلبهار نیز شناخته می‌شود). در حالی که تاریخ دقیق تولد فرزندان وی مورد اختلاف است، اجماع آکادمیک وجود دارد که تولد پنج فرزندش، شاهزاده محمد، مهرماه سلطان، شاهزاده عبدالله، شاهزاده سلیم و شاهزاده بایزید به سرعت در طی پنج سال آینده اتفاق افتاد. آخرین فرزند سلیمان و خرم، شاهزاده جهانگیر در شکارگاه متولد شد هر چند کمی ناقص بود، اما تا آن زمان خرم پسران سالم به اندازه کافی برای تأمین آینده سلسله عثمانی به دنیا آورد.

روح و نشاط شاد او و خلق و خوی بازیگوشی اش، او را به نام جدید به ترکی «هورم» از فارسی خرم «شاد» به دست آورد. در حرمسرای استانبول، خرم با ماهی دوران رقیب شد و نفوذ او بر سلطان به زودی افسانه ای شد. به خرم اجازه داده شد تا بیش از یک فرزند به دنیا بیاورد که این نقض آشکار اصل حرم امپراتوری قدیمی، «یک مادر مقارب - یک پسر» بود که به منظور جلوگیری از نفوذ مادر بر سلطان و ضعف خون طراحی شده‌است. و جلوگیری برادران برای جنگ بین تاج و تخت. او قرار بود اکثر فرزندان سلیمان را تحمل کند. خرم فرزند اول خود را محمد در سال ۱۵۲۱ به دنیا آورد (که در سال ۱۵۴۳ درگذشت) و سپس چهار پسر دیگر نیز صورت گرفت و وضعیت و قدرت ماهی دروان را به عنوان مادر تنها پسر سلطان به‌طور کامل از بین برد. مادر سلیمان، حفصه سلطان، تا حدی رقابت بین این دو زن را سرکوب کرد. براساس گزارش برناردو ناوگانو، در نتیجه رقابت تلخ، درگیری بین این دو زن رخ داد که ماهی دروان خرم را کتک زد که باعث عصبانیت سلیمان شد. به گفته نکدت ساکائلو، مورخ ترکیه، این اتهامات صدق نمی‌کرد.

در سال ۱۵۳۲ یا ۱۵۳۳ (تاریخ دقیق آن مشخص نیست)، سلیمان در یک مراسم رسمی و باشکوه با خرم ازدواج قانونی کرد و او را به عنوان اولین سلطان عثمانی که از زمان ارهان قاضی (سلطنت ۱۳۲۶–۱۳۶۲) ازدواج کرد و نقض عرف ۲۰۰ ساله این حرمت کرد. خانه امپراتوری عثمانی که طبق آن سلاطین قرار نیست با کنیزان خود ازدواج کنند. هرگز قبلاً برده سابق به مقام همسر قانونی سلطان ارتقاء نیافته، و این کار سلیمان حیرت درباریان و کلیه کاخ و شهر را برانداخت. خرم همچنین عنوان خاصگی سلطان را دریافت کرد و اولین همسر سلطان بود که این عنوان را در اختیار داشت. این عنوان که به مدت یک قرن مورد استفاده قرار می‌گرفت، قدرت عظیمی را به همسران سلاطین امپراتوری (که اکثر آنها برده‌های سابق بودند) در دربار عثمانی منعکس کرد و وضعیت آنها را بالاتر از شاهزاده‌های عثمانی بالا برد و آنها را به عنوان قدرت برتر در خانواده در اروپا معرفی کرد. در این مورد، سلیمان نه تنها آداب و رسوم قدیمی را زیر پا گذاشت، بلکه سنت جدیدی را برای سلاطین آینده عثمانی ایجاد کرد تا با یک مراسم رسمی ازدواج کنند و کنیزان توانستند دولت را تحت تأثیر قرار دهند، به ویژه در مورد جانشینی، تأثیر چشمگیری در دربار دارند. دستمزد خرم روزانه ۲٬۰۰۰ سکه طلا بود که او را به یکی از پردرآمدترین خاصگی‌ها تبدیل کرد. ازدواج آنها عواقب بعدی داشت از جمله ایجاد یک باور عمومی که سلطان با این ازدواج استقلال خود را محدود کرده بود و تحت سلطه و کنترل همسرش بود. علاوه بر این، نقش مادر در آموزش و راهنمایی فرزندانش در طول زندگی برجسته تر شد.

بعداً، خرم اولین زنی شد که به مدت عمر خود را در دربار سلطان گذراند. در سنت خانوادگی امپراتوری عثمانی، همسر سلطان فقط تا زمان تولد پسرش (حدوداً ۱۶ یا ۱۷ سالگی) در حرمسرا باقی می‌ماند و پس از آن وی را برای پایتخت به استان دوردست اعزام می‌کرد. دنبالش این سنت را سانکاک بیلیشی می‌نامیدند. این کنیزان هرگز به بازگشت به استانبول مگر اینکه پسرانشان به تخت سلطنت رسیدند. با مخالفت از این رسم قدیمی، خرم حتی پس از رفتن پسرانش به استان‌های دوردست امپراتوری، در حرمسرا ماند.

علاوه بر این، علاوه بر ماندن در استانبول، وی همچنین از حرمسرا که در کاخ قدیم (ایسکودار) مستقر شده بود و هیچ دسترسی به منابع قدرت دربار و اطلاعات جزئی و کلی سیاسی نداشت حرکت کرد و پس از آتش‌سوزی کاخ، توانست حرم قدیمی را برای همیشه به کاخ توپقاپی جایی که محل حکمرانی و اداره دولت بود و فقط سلطان حاکم و نه هیچ‌کس دیگر از خانواده سلطان که حق نزدیک شدن به کاخ را بدون اجازه نداشتن زندگی می‌کرد منتقل کرد. برخی منابع می‌گویند که او نه به دلیل آتش‌سوزی بلکه به دلیل ازدواج خود با سلیمان به توپکاپی منتقل شده‌است و این کار یک اقدام مؤثر برای دخالت در امورات روزمره امپراتوری بود. در هر صورت، این یکی دیگر از شکافهای بسیار مهم آداب و رسوم تأسیس شده بود، زیرا سلطان محمد فاتح شخصاً به‌طور خاص و مؤثر فرمانی را صادر کرده بود مبنی بر این که به هیچ زنی اجازه نخواهد داد در کاخ محل کار خود که مرکز قدرت بود، سکونت داشته باشد. بعداً با انتقال حرمسرا به کاخ توپقاپی به سرای جدید معروف شد و به‌طور ویژه حرم امپراتوری به یک نقطه مهم دولت در آینده تبدیل شد، (زیرا سلاطین بعدی ترجیح دادند محل کار خود را به حرمسرا بکشانند نه به دیوان امپراتوری (کابینه دولت) و این کار به‌طور آشکار دخالت روزافزون همسران، به ویژه مادران سلاطین را فراهم کرد).

دربارهٔ خرم

سلیمان با تخلص «محبی» شعر زیر را برای خرم سرود:

خرم نه تنها در خانه و خانواده سلطان بلکه در امور حکومتی هم شریک سلیمان شد، (هر چند او هیچ سمت و نقش رسمی در دید عمومی و دربار و دولت سلیمان نداشت و تنها از طریق سلطان حاکم (یعنی سلیمان) و از پشت پرده در برخی از تصمیمات سرنوشت ساز و سیاست‌های مهم روزمره دولت تأثیر عظیمی گذاشت). به لطف اطلاعات، توانایی و هوش بالایی که داشت، وی به عنوان مشاور اصلی سلیمان در امور امپراتوری عمل کرد و به نظر می‌رسد در سیاست خارجی و سیاست بین‌المللی تأثیر داشته‌است. خرم غالباً سلیمان را به عنوان یک مشاور سیاسی در دیوان (دادگاه امپراتوری) از پشت پرده در مکانی خارج از حضور مردان همراهی می‌کرد. تأثیر خرم بر سلیمان به حدی قابل توجه بود که شایعاتی در اطراف دربار عثمانی به گوش می‌رسید که سلطان توسط خرم سلطان جادو شده‌است.

تأثیر خرم بر سلیمان، وی را بدون شک به یکی از قدرتمندترین و تاثیرگذارترین زنان تاریخ عثمانی و جهان در آن زمان تبدیل کرد. حتی به عنوان یک همسر سلطان، قدرت او با قدرتمندترین زن حرم امپراتوری، که طبق سنت، مادر سلطان یا والده سلطان بود، کاملاً برابر و قابل مقایسه است. به همین دلیل، وی به شخصیتی بحث‌انگیز در تاریخ عثمانی تبدیل شده‌است - مشروط بر ادعای مورخان و تاریخ‌نگارهای زمان خودش برای توطئه علیه دشمانش و دستکاری در برابر رقبای سیاسیش هم بسیار مشهور شده بود، بخصوص برای جابجایی وزیران اعظم تا جانشینان سلطان نقش مستقیم را ایفا کرد.

چهره بحث‌برانگیز

تأثیر خرم در امور امپراتوری نه تنها او را به عنوان یکی از مهم‌ترین زنان رقم زد، بلکه چهره ای جنجالی در تاریخ عثمانی به ویژه در رقابت او با ماه‌دوران سلطان و پسرش شاهزاده مصطفی، پارگالی ابراهیم پاشا و کارا احمد پاشا بود.

خرم و ماه‌دروان شش فرزنده سلیمان (شاهزاده‌های عثمانی) را به دست سلیمان داده بودند که چهار نفر از آنها از دهه ۱۵۵۰ جان سالم به در بردند: مصطفی، سلیم، بایزید و جهانگیر. از این میان، فرزند ماهی دوران مصطفی بزرگتر بود و به ترتیب جانشینی فرزندان خرم را مقدم دانست. به‌طور سنتی، هنگامی که سلطان جدید به قدرت رسید، همه برادرانش به منظور اطمینان از ثبات امپراتوری کشته شدند. این عمل را «قتل عام خانواده» می‌نامند.

مصطفی از ابراهیم پاشا پشتیبانی شد بود، که در سال ۱۵۲۳ به وزیر بزرگ و مقتدر سلیمان تبدیل شد. خرم معمولاً حداقل تا حدودی مسئولیت فتنه‌ها را در مسیولیت نامزدی جانشینی عهده‌دار بود. گرچه همسر رسمی و محبوب سلیمان بود اما به هیچ عنوان نقش رسمی سیاسی و عمومی در دربار و دولت عثمانی ایفا نمی‌کرد. با این وجود، این مانع از نفوذ قدرتمند سیاسی و عمومی خرم از طریق سلطان و دیگر متحدانش نشد. از آنجا که امپراتوری فاقد این بود، تا زمان سلطنت احمد اول (۱۶۰۳–۱۶۱۷)، هر وسیله رسمی برای معرفی جانشین داشت، معمولاً منجر به مرگ شاهزاده‌های رقیب به منظور جلوگیری از ناآرامی‌های داخلی و شورش‌ها بود. خرم در تلاش برای جلوگیری از اعدام پسرانش، از نفوذ خود برای از بین بردن کسانی که طرفدار پیوستن مصطفی به تخت بودند، استفاده کرد و در آن موفق شد.

ابراهیم پاشا، یک فرمانده ماهر ارتش سلیمان، سرانجام پس از بی احتیاطی که در جریان مبارزات علیه امپراتوری صفوی پارس در جریان جنگ عثمانی و صفوی (۱۵۵۳–۱۵۳۳) انجام شد، هنگامی که وی به خود عنوانی از جمله کلمه «سلطان» اعطا کرد، از فیض سلطان افتاد. درگیری دیگر هنگامی رخ داد که ابراهیم و مربی پیشین وی، اسکندر چلبی، بارها و بارها بر سر رهبری نظامی و مواضع در طول جنگ صفوی درگیری شدند. این حوادث سلسله حوادثی را آغاز کردند که به دستور سلیمان در اعدام وی در سال ۱۵۳۶ به اوج خود رسید. اعتقاد بر این است که نفوذ خرم در تصمیم سلیمان نقش داشته‌است. سلیمان پس از سه وزیر بزرگ در عرضه مدت هشت سال، داماد خرم را، با عنوان داماد رستم پاشا، همسر مهرماه سلطان را انتخاب کرد تا وزیر بزرگ شود.

سال‌ها بعد، تا پایان سلطنت طولانی سلیمان، رقابت بین پسران وی آشکار شد. مصطفی بعداً متهم به ایجاد ناآرامی شد. در جریان مبارزات علیه ایران صفوی در سال ۱۵۵۳، به دلیل ترس از شورش، سلیمان دستور اعدام مصطفی را صادر کرد. به گفته یک منبع، او همان سال به اتهام برنامه‌ریزی برای کودتا کردن بر زه سلطنت سلیمان متهم شده بور و به دستور پدرش اعدام شد. گناه او به خاطر خیانت که او متهم شده‌است، اثبات نشده و تأیید نشده‌است. پس از درگذشت مصطفی، ماه‌دروان به عنوان مادر وارث ظاهری وضعیت خود را در کاخ از دست داد و به بورسا نقل مکان کرد. با وجود اوایل مرگ پسرش او در فقر شدیدی زندگی کرد اما او سالهای آخر عمر خود را در فقر نگذراند، زیرا او، توسط سلیم دوم، سلطان جدید پس از سال ۱۵۶۶، او را به دستمزد خوبی رسانده بود که ماهانه به وی پرداخت دلیل این کار سلیم بخاطر علاقه اش به برادر بزرگتر خود مصطفی بود. توانبخشی ماه‌دوران پس از مرگ خرم در ۱۵۵۸ امکان‌پذیر بود. جهانگیر، کوچکترین فرزند خرم، گفته می‌شود که چند ماه پس از خبر قتل برادر ناتنی خود درگذشت.

اگرچه داستانهایی دربارهٔ نقش خرم در اعدام‌های ابراهیم، مصطفی و کارا احمد بسیار مشهور است، اما در واقع هیچ‌کدام از آنها بر اساس منابع دست اول نیستند. تمام تصویرهای دیگر خرم، با اظهار نظر مورخان عثمانی قرن شانزدهم و هفدهم و همچنین دیپلمات‌ها، ناظران و مسافران اروپایی، از نظر ماهیت بسیار مشتق و سوداگرانه است. از آنجا که به هیچ‌یک از این افراد - نه عثمانی و نه بازدید کنندگان خارجی - اجازه ورود به حلقه درونی حرم امپراتوری که توسط دیوارهای متعدد احاطه شده بود، داده نمی‌شد، آنها تا حد زیادی به شهادت خادمان یا درباریان یا شایعات مشهور که در اطراف استانبول گردش می‌کردند، اعتماد داشتند. حتی گزارش‌های سفرای ونیزی (بیلی) دربار سلیمان، گسترده‌ترین و عینی‌ترین منبع دست اول غربی در مورد خرم تا به امروز، غالباً با تفسیرهای خود نویسندگان از شایعات حرم پر شده بود. اکثر منابع غربی قرن شانزدهم در مورد خرم، که امروزه بسیار معتبر به حساب می‌آیند.

• شاهزاده محمد (تولد ۱۵۲۰ استانبول – مرگ ۶ نوامبر ۱۵۴۳ مانیسا؛ در مقبره شاهزاده محمد در مسجد شاهزاده دفن شد)
• مهرماه سلطان (تنها دختر سلیمان یکم از خرم) (تولد مارس ۱۵۲۲ استانبول – مرگ ۲۵ ژانویه ۱۵۷۸ استانبول؛ در مقبره سلیمان یکم در مسجد سلیمانیه دفن شد) در ۲۶ نوامبر سال ۱۵۳۹ با داماد رستم پاشا ازدواج کرد.
• شاهزاده عبدالله (تولد ۱۵۲۳ استانبول – مرگ؟ استانبول؛ در مقبره سلیم یکم در مسجد یاوز سلیم دفن شد)
• سلطان سلیم دوم (تولد ۲۸ مه ۱۵۲۴ استانبول – مرگ ۱۳ دسامبر ۱۵۷۴ استانبول؛ در مقبره سلیم دوم در ایا صوفیا دفن شد)
• شاهزاده بایزید (تولد ۱۹ سپتامبر ۱۵۲۶ استانبول – اعدام ۲۵ ژوئن ۱۵۶۲ قزوین؛ در مسجد ملک عجم در سیواس دفن شد)
• شاهزاده جهانگیر (تولد ۹ دسامبر ۱۵۳۰ استانبول – مرگ ۲۷ نوامبر ۱۵۵۳ حلب؛ در مقبره شاهزاده محمد در مسجد شاهزاده دفن شد)

درکنارِ دخالت‌ها و دسیسه‌های سیاسی‌اش، خرم سلطان در انجام امور خیریه و ساخت بناهای عمومی از مکه تا اورشلیم نیز دستی داشت و احتمالاً ایفای این نقش را به تقلید از زبیده بنت جعفر، همسر هارون الرشید انجام می‌داد. ساختن مسجد، دو مدرسهٔ قرآنی، فواره، و بیمارستان زنان در نزدیکی بازار برده‌فروشی قسطنطنیه ازجمله اقدامات خیریهٔ او به‌حساب می‌آیند. او دستور داد تا در نزدیکی ایا صوفیه، حمامی بنا کنند تا عبادت‌کنندگان بتوانند از آن استفاده کنند؛ حمامی که امروزه حمام خاصگی خرم سلطان نام دارد. در سال ۱۵۵۲ در بیت‌المقدس، عمارت خاصگی سلطان را بنا کرد تا در میان فقرا و نیازمندان غذای رایگان توزیع کند.

همچنین برخی از کارهای قلاب‌دوزی او (یا دست‌کم قلاب‌دوزی‌هایی که به سرپرستی او انجام گرفته‌بود) تاکنون باقی مانده‌اند؛ ازجمله قلاب‌دوزی‌هایی که در سال‌های ۱۵۴۷ و ۱۵۴۹ به‌ترتیب به شاه تهماسب و سیگیسموند دوم اوگوستوس اهدا شد.

استر هندلی به عنوان مشاور امور مالی خرم در بسیاری از موارد فعالیت داشته‌است.

خرم سلطان در ۱۵ آوریل ۱۵۵۸ به علت بیماری درگذشت و در آرامگاه گنبدی‌شکل زینت‌شده با نفیس‌ترین کاشی‌های ایزنیک، که طرحی از باغ‌های بهشت بر روی آن‌ها نقش بسته‌است، دفن شد. این طراحی احتمالاً به طبیعت شاد و خندان وی اشاره دارد. آرامگاه او در نزدیکی آرامگاه مجزا و حزن‌انگیزتر سلطان سلیمان، در مسجد سلیمانیه قرار دارد.

خرم سلطان قبل از مرگش به سنبل خان وصیت کرده بود که انگشترش همراه خودش خاک شود ولی نوربانو سلطان همسر شاهزاده سلیم کنیزش را به کنار جسد خرم سلطان فرستاد تا انگشتر را بردارد.

رخدادهای پس از مرگ

بایزید، که با مرگ مادرش خرم سلطان در سال ۱۵۵۸ میلادی (۲۶ جمادی‌الاول ۹۶۵ ه‍.ق) نیرومندترین و بانفوذترین پشتیبان خود را از دست داده‌بود، توسط سلیمان از حکومت کوتاهیه برکنار و به حکومت آماسیه منصوب شد، که این برکناری موجب جنگ‌های متعدد میان بایزید و سلطان سلیمان و در نهایت پناهندگی وی به دولت ایران و مرگش توسط برادرش، سلیم دوم، شد.

خاصگی خرم سلطان یا روکسلانا، هم در منابع امروزی ترکیه و هم در غرب بسیار شناخته شده‌است و موضوع اصلی بسیاری از کارهای هنری قرار گرفته‌است. در سال ۱۵۶۱، سه سال پس از مرگ خرم، نویسندهٔ فرانسوی گابریل بونین یک تراژدی با عنوان سلطانه دربارهٔ نقش خرم سلطان در مرگ شاهزاده مصطفی نوشت. این تراژدی اولین نمایشنامه در مورد عثمانیان است که در فرانسه بر روی صحنه تئاتر رفت. خرم همچنین الهام بخش بسیاری از نقاشی‌ها، کارهای موسیقایی (شامل سمفونی شماره ۱۳ یوزف هایدن)، اُپرایی از دنیس سیشینسکی، نمایشنامه‌ها و بسیاری از رمان‌ها به زبان‌های اوکراینی، انگلیسی، فرانسوی و آلمانی می‌باشد.

در اسپانیا، خرم در کارهای فرانسیسکو د کبدو و سایر نویسندگان و همچنین در شماری از نمایشنامه‌های لوپه د وگا نمایان می‌شود. در یک نمایشنامه با عنوان «اتحادیه مقدس»، تیسین در سنای ونیز بر روی صحنه می‌رود و عنوان می‌کند که به تازگی از دیدار سلطان بازگشته است و نقاشی خود از سلطانه رُزا یا روکسلانا را به نمایش می‌گذارد.

در سال ۲۰۰۷ میلادی، مسلمانان در ماریوپول، شهری بندری واقع در جنوب شرقی کشور اوکراین، مسجدی را به نشان احترام برای روکسلانا گشودند.

در مینی‌سریال سال ۲۰۰۳ محصول ترکیه با عنوان خرم سلطان، وی توسط بازیگر و خواننده ترک گولبن ارگن به تصویر کشیده شد. در سریال ۲۰۱۱–۲۰۱۴ حریم سلطان، خرم از فصل یکم تا سوم توسط بازیگر ترکی-آلمانی مریم اوزرلی و در فصل چهارم توسط بازیگر ترک وحیده پرچین به تصویر کشیده شد.

• نقش سیاسی خرم‌سلطان، سوگلی سلیمان قانونی در دربار عثمانی (پیوند پایدار بارگیری پروندهٔ پی‌دی‌اف)
• زندگی‌نامهٔ خرم‌سلطان در تِ‌رِتِ فارسی: قسمت اول، (پیوند پایدار)؛ قسمت دوم، (پیوند پایدار)؛ قسمت سوم، (پیوند پایدار)؛ قسمت چهارم، (پیوند پایدار)؛ قسمت پنجم (پیوند پایدار)