ایاصوفیهاَیاصوفیه، بزرگ‌ترین کلیسای مسیحیت شرق در دوران امپراتوری بیزانس بود. فهرست مندرجات۱.۱ - پیشینه تاریخی ۱.۲ - شکل بنا ۱.۳ - نامهای مختلف بنا ۱.۴ - تخریبه و بازسازی ۱.۵ - معماری ۱.۶ - مراسم تاج‌گذاری امپراتورها ۱.۷ - تزیینات ۲ - ایاصوفیه پس از فتح استانبول ۲.۱ - مناره مسجد ۲.۲ - توجه سلطان سلیم دوم ۲.۳ - پایان تعمیرات و بازسازی ۲.۴ - اقدامات سلطان مراد چهارم ۲.۵ - تعمیرات در زمان سلطان عبدالمجید ۲.۶ - صدمات ناشی از زلزله ۲.۷ - تبدیل مسجد به موزه ۲.۸ - جهانگردای ۳ - فهرست منابع ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - معرفی ایاصوفیهاَیاصوفیه، بزرگ‌ترین کلیسای مسیحیت شرق در دوران امپراتوری بیزانس، یکی از معروف‌ترین مسجدهای جهان اسلام پس از فتح استانبول ، و از ۱۹۳۴م/۱۳۱۳ش به بعد موزه آثار اسلامی و بیزانسی بود. ۱.۱ - پیشینه تاریخینخستین بنای ایاصوفیه را به امپراتور کنستانتین اول (حک ۳۲۴-۳۳۷م) نسبت می‌دهند ولی در آثار مورخان نزدیک به عصر این امپراتور، به چنین موضوعی اشاره نشده است و بررسیهای اخیر نشان می‌دهد که کلیسای ایاصوفیه از طرف کنستانتین دوم (حک ۳۳۷-۳۶۱م) به افتخار پیروزی پدرش، کنستانتین اول بر لیکینیوس احداث شده، و در ۱۵ فوریه ۳۶۰ برای عبادت عموم افتتاح گردیده است. ۱.۲ - شکل بنابا توجه به منابع بیزانسی و کاوشهای به عمل آمده، این بنا نیز مانند کلیساها و عبادتگاههای آن دوران به صورت مستطیل، با دیوارهای سنگی و آجری و سقف چوبی که نمونه کامل یک بازیلیکاست، ساخته شده است. ۱.۳ - نامهای مختلف بنااین کلیسا نخست «مِگاله اِکلسیا» - کلیسای بزرگ - نام گرفت، ولی بعدها به «ثئاسوفیا»، یعنی «حکمت مقدس» تغییر نام یافت، اما تا سده ۵م مردم به آن «سوفیا» می‌گفتند. [۱]
اولیاچلپی، سیاحت‌نامه، ج۱، ص۱۲۵، استانبول، ۱۳۱۴ق.
رفته‌رفته این کلیسا به سانتاسوفیا و یا سانکتا سوفیا شهرت پیدا کرد که به همان معنی حکمت مقدس است و یونانیها آن را «هاگیا سوفیا» یا «آگیا سوفیا» می‌نامیدند. پس از فتح استانبول ، ترکها با تغییر اندکی نام این کلیسا را ایاصوفیه خواندند. ۱.۴ - تخریبه و بازسازیدر ۲۰ ژوئن ۴۰۴ آشوب بزرگی در قسطنطنیه پدید آمد و بخشی از ایاصوفیه در حریق سوخت. تعمیر و بازسازی آن در اکتبر ۴۱۵ پایان یافت نیز در حریق دیگری که در شب ۱۳ ژانویه ۵۳۲ پدید آمد، بنا به کلی سوخت. [۲]
ادوارد گیبون، انحطاط و سقوط امپراطوری روم، ج۲، ص۹۴۹، ترجمه فرنگیس شادمان (نمازی)، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۳]
اولیاچلپی، سیاحت‌نامه، ج۱، ص۱۲۶، استانبول، ۱۳۱۴ق.
حدود ۶ هفته پس از حریق، امپراتوریوستی نیانوس تصمیم گرفت کلیسایی به مراتب بزرگ‌تر و با شکوه‌تر بر ویرانه‌های کلیسای قبلی بنا کند و به همین سبب، از معماران مشهور عصر خود، آنتمیوس ترالسی و ایسیدُروس ملطی خواست کلیسای جدید را طوری بسازند که در برابر آتش‌سوزی و زمین‌لرزه مقاوم باشد. [۴]
ادوارد گیبون، انحطاط و سقوط امپراطوری روم، ج۲، ص۹۴۹، ترجمه فرنگیس شادمان (نمازی)، تهران، ۱۳۷۱ش.
کار تعمیر در ۲۳ فوریه ۵۳۲ آغاز شد. به فرمان امپراتور با ارزش‌ترین مصالح ساختمانی را از نواحی مختلف تهیه کردند. سرانجام، در ۲۷ دسامبر ۵۳۷ کلیسای جدید ایاصوفیه طی مراسم با شکوهی افتتاح شد. [۵]
ادوارد گیبون، انحطاط و سقوط امپراطوری روم، ج۲، ص۹۴۹-۹۵۰، ترجمه فرنگیس شادمان (نمازی)، تهران، ۱۳۷۱ش.
۱.۵ - معماریاین کلیسا امروزه یکی از عالی‌ترین آثار معماری جهان به شمار می‌رود. در بنای ایاصوفیه تدبیر هوشمندانه‌ای برای هماهنگی طاقها و ستونها به کار رفته است. ۴ ستون عظیم از سنگ خارای مصری، شبیه پای فیل، ۴ طاق بالا را نگاهداشته، و گنبد بر روی آنها آرمیده است [۶]
ادوارد گیبون، انحطاط و سقوط امپراطوری روم، ج۲، ص۹۵۰، ترجمه فرنگیس شادمان (نمازی)، تهران، ۱۳۷۱ش.
در ساقه گنبد، حلقه‌ای از ۴۰ پنجره نزدیک به هم قرار گرفته که نور از آنها به درون می‌تابد.ژرفای گنبد ۱۸ متر [۷]
هنری لوکاس، تاریخ تمدن از کهن‌ترین روزگار تا سده ما، ج۱، ص۳۴۶، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، تهران، ۱۳۶۶ش.
و ارتفاع نوک آن تا کف کلیسا حدود ۵۶ متر و قطر آن ۳۳ متر است.این بنا مجموعاً ۱۰۷ ستون و ۹ در دارد؛ بزرگ‌ترین آنها درِ وسطی است با چارچوب برنزی و قاب مرمر که مخصوص ورود امپراتور بود. بنا کلاً از آجر ساخته شده، و با مرمر پوشانده شده است. [۸]
ادوارد گیبون، انحطاط و سقوط امپراطوری روم، ج۲، ص۹۵۱، ترجمه فرنگیس شادمان (نمازی)، تهران، ۱۳۷۱ش.
۱.۶ - مراسم تاج‌گذاری امپراتورهاامپراتوران بیزانس در این کلیسا مراسم تاج‌گذاری برپا می‌کرده‌اند و به سبب احترامی که داشت، پناهگاه مجرمان نیز به شمار می‌آمده است. ۱.۷ - تزییناتموزائیکها و تزیینات داخلی ایاصوفیه نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است. از تزیینات بی‌نظیر این بنا در منابع قدیمی با ستایش فراوان یاد شده است. زیباترین بخش از تزیینات ایاصوفیه موزائیکهای بیزانسی آن است. در میان آنها قطعات و تابلوهای ساخته شده از طلا ، نقره ، مرمر و سفال لعابدار رنگارنگ دیده می‌شود. تابلوهای موزائیک ایاصوفیه را می‌توان بر سطح داخلی نیم گنبدها، دیوارها، طاقها و رواقها و بر سر در ویژه امپراتور و..دید. بر اثر ویرانیها و تعمیرات پی در پی، بخشی از موزائیکهای ایاصوفیه از میان رفته است؛ از جمله تابلوی موزائیک تصویر حضرت عیسی مسیح - علیه‌السلام- که در ۱۳۵۵م آن را بر سطح داخلی گنبد ساخته بوده‌اند. این اثر گویا تا میانه سده ۱۷م نیز بر جای بود و در زمان سلطان عبدالمجید، قاضی عسکر عزت افندی با نوشتن آیاتی از سوره نور آن را پوشانده است. [۹]
تیتوس بورکهارت، هنر اسلامی، ج۱، ص۱۵۱، زبان و بیان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران، ۱۳۶۸ش.
۲ - ایاصوفیه پس از فتح استانبولسلطان محمد در همان روز فتح استانبول فرمان تبدیل کلیسای ایاصوفیه را به مسجد صادر کرد. [۱۰]
ادوارد گیبون، انحطاط و سقوط امپراطوری روم، ج۳، ص۱۳۵۹، ترجمه فرنگیس شادمان (نمازی)، تهران، ۱۳۷۱ش.
بعدها در زمان سلطان سلیمان قانونی به علت نامناسب بودن نقاشیها و تزیینات داخل ایاصوفیه، روی آنها را با گچ پوشاندند. روز پس از فتح استانبول ضمن برپا داشتن مراسم نماز جمعه در ایاصوفیه به امامت آق شمس‌الدین، خطبه به نام پادشاه فاتح عثمانی خوانده شد. [۱۱]
احمد رفعت، لغات تاریخیه و جغرافیه، ج۱، ص۳۲۳، استانبول، ۱۲۹۹ق.
در وقف‌نامه‌های فاتح که نسخه‌های مختلف آن تا امروز باقی مانده، نام ایاصوفیه، «الجامع الکبیر العتیق» آمده است. ۲.۱ - مناره مسجدنخستین مناره مسجد ایاصوفیه نیز که یک مناره چوبی بود، به دستور سلطان محمد در قسمت جنوبی نیم گنبد غربی برپا شد. همچنین تنها بنایی که از طرف این پادشاه ضمیمه ایاصوفیه گردید، ساختمان یک مدرسه بود که در سمت شمال آن احداث شد. در زمان سلطان بایزید دوم دومین مناره ایاصوفیه از آجر ساخته شد. ضمناً این پادشاه مدرسه را توسعه داد. ۲.۲ - توجه سلطان سلیم دومیکی از پادشاهان عثمانی که توجه و علاقه بسیاری به مسجد ایاصوفیه نشان داده، سلطان سلیم دوم است. در آغاز سلطنت او بنای مسجد در نتیجه عدم توجه وضع نیمه مخروبه‌ای پیدا کرده بود. وی به معمار سنان دستور داد تا خرابیها را تعمیر کند.خانه‌هایی که بنای ایاصوفیه را در محاصره خود گرفته بودند، تخریب گردید و دیوارها با تعبیه پایه‌ها و شمعها محکم شد و یک مناره آجری جای مناره چوبی را گرفت. ۲.۳ - پایان تعمیرات و بازسازیدر اوایل سلطنت سلطان مراد سوم کار تعمیرات و بازسازی ایاصوفیه به پایان رسید و این پادشاه تغییراتی نیز در داخل مسجد ایجاد کرد و به تزیینات داخلی آن افزود. از نیمه دوم سده ۱۰ق/۱۶م به بعد در گورستان متصل به آن ساختن مقبره‌هایی برای سلاطین عثمانی آغاز شد. ۲.۴ - اقدامات سلطان مراد چهارمدر زمان سلطان مراد چهارم آیاتی از قرآن کریم به خط بچاقجی زاده مصطفی چلبی زینت‌بخش دیوارهای مسجد ایاصوفیه شد. علاوه بر آن لوحه‌های عظیمی به شکل مربع مستطیل با نام خلفای راشدین که توسط خطاط معروف تکنجی‌زاده ابراهیم افندی نوشته شده بود، بر بالای دیوارها نصب گردید. این لوحه‌ها در زمان سلطان عبدالمجید با الواح مدور بزرگی به خط جلی خطاط قاضی عسکر مصطفی عزت افندی، تعویض شد سلطان محمود اول تعمیرات فراوانی در مسجد ایاصوفیه صورت داد، ولی گفته می‌شود که روی بقایای موزائیکهای دوره بیزانس در این تعمیرات با گچ پوشانده شده است وی علاوه بر تعمیرات، یک شادروان (وضوگاه) زیبا و چند بنای دیگر در آن‌جا ساخت؛ مهم‌ترین آنها کتابخانه با شکوهی است که از نظر هنر معماری و تزیینی دارای ارزش فراوانی است. این کتابخانه ۳۰۰ هزار جلد کتاب در خود داشته است قفسه‌های صدف نشان و دیوارهای کاشی‌کاری آن از شاهکارهای هنری قرن ۱۸م ترکیه شمرده می‌شود. ۲.۵ - تعمیرات در زمان سلطان عبدالمجیدپس از سلطان مراد چهارم چندان توجهی به تعمیر و نگهداری مسجد ایاصوفیه نشد. در زمان سلطان عبدالمجید تعمیرات اساسی بنا در سالهای ۱۸۴۷-۱۸۴۹م صورت گرفت و بیش‌تر تزیینات داخلی تجدید و یا تعمیر شد. موزائیکهای دوران بیزانس را نیز از زیر پوشش گچ بیرون آوردند. سلطان مایل بود که موزائیکها به همان صورت باقی بماند، ولی به علت مخالفتهایی که ابراز شد، دستور داد دوباره روی آنها را بپوشانند. پس از پایان تعمیرات، مسجد ایاصوفیه بار دیگر در اولین جمعه ماه رمضان ۱۲۶۵ق/ژوئیه ۱۸۴۹م طی مراسم با شکوهی بر روی مردم گشوده شد. ۲.۶ - صدمات ناشی از زلزلهایاصوفیه در زلزله شدید ۱۰ ژوئیه ۱۸۹۴ دچار صدمات بسیاری شد؛ از جمله قطعات بزرگی از موزائیکهای گچ پوش نیم گنبدها و سرستونها فرو ریخت و به همین علت مسجد مدتی طولانی بسته ماند. ایاصوفیه پس از تشکیل دولت جمهوری ترکیه: در ۱۹۲۶م/ ۱۳۰۵ش تعمیرات ضروری در سرسراهای فوقانی، گنبد اصلی و یکی از پایه‌ها به عمل آمد. ۲.۷ - تبدیل مسجد به موزه در این میان با پیشنهاد آتاتورک در ۱۹۳۴م/۱۳۱۳ش مسجد ایاصوفیه به موزه تبدیل شد و در اول فوریه ۱۹۳۵ به طور رسمی افتتاح گردید کمی بعد فرشهای مسجد را جمع کردند و لوحه‌های مدور نام خدا و حضرت رسول -صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- و خلفای راشدین و امام‌حسن و امام‌حسین - علیه‌السلام - را پایین آوردند، تا حالت روحانی این معبد کهن به حال و هوای موزه تبدیل شود؛ ولی هنگامی که می‌خواستند لوحه‌ها را برای استفاده در دیگر مساجد استانبول از آن‌جا بیرون ببرند، به علت بزرگی بیش از حد از هیچ کدام از درهای ایاصوفیه ممکن نشد. ناچار آنها را روی هم چیده و در گوشه‌ای انبار کردند.مدتی بعد، در ۱۹۴۹م/۱۳۲۸ش بار دیگر این لوحه‌ها از دیوارهای ایاصوفیه آویخته شد. ۲.۸ - جهانگردایشکوه و زیبایی ایاصوفیه پیوسته توجه جهانگردان را به خود جلب کرده است؛ امروزه نیز از مراکز مهم جهانگردی دنیا و از منابع بزرگ درآمد دولت ترکیه به‌شمار می‌رود. ۳ - فهرست منابع(۱) اولیاچلپی، سیاحت‌نامه، استانبول، ۱۳۱۴ق. (۲) تیتوس بورکهارت، هنر اسلامی، زبان و بیان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران، ۱۳۶۸ش. (۳) احمد رفعت، لغات تاریخیه و جغرافیه، استانبول، ۱۲۹۹ق. (۴) شمس‌الدین‌سامی، قاموس الاعلام، استانبول، ۱۳۰۶ق. (۵) ادوارد گیبون، انحطاط و سقوط امپراطوری روم، ترجمه فرنگیس شادمان (نمازی)، تهران، ۱۳۷۱ش. (۶) هنری لوکاس، تاریخ تمدن از کهن‌ترین روزگار تا سده ما، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، تهران، ۱۳۶۶ش. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ایا صوفیا»، ج۱۰، ص۴۱۶۶. |