تعطیل (کلام اسلامی)

قائلان به تعطیل با عنوان «معطّله» (به معنای واگذارنده) یا «تعطیلی» شناخته می‌شوند. البته از نظر تاریخی، پیروان جهم بن صفوان (متوفی ۱۲۸ قمری) موسوم به جهمی توسط مخالفانشان «معطّله» خوانده می‌شدند. البته «معطّله» برای نامیدن افرادی که باور داشتند عالم ازلی و ابدی است و همیشه خواهد بود و آفریننده‌ای علیم و حکیم ندارد نیز به کار رفته‌است.

پیروان مکتب معتزله نیز در قرن نهم قمری «معطّله» نامیده می‌شدند، چون معتقد بودند «خدا لایزال است [...] اما انتساب هر صفت لایزالی (متمایز از ذات خداوند) را انکار می‌کردند [...] علم، قدرت و حیات را جزء ذات خداوند می‌دانستند و اظهار می‌داشتند که اگر این صفات لایزال در نظر گرفته شوند، کثرت موجودیت ازلی یا ابدی پدید می‌آید».

به افراد دهری نیز «معطّله» گفته شده‌است. اینان باور داشتند عالَم قدیم است و خداوند آفریننده آن نیست، بلکه عقول افلاک و ستارگان موجب پیدایش موجودات شده‌اند.

در جامعه عربستان پیش از اسلام (دوران جاهلیت) نیز عده‌ای به «معطّله» یا «معطّله عرب» مشهور بودند. برخی از آنان وجود خدا و معاد را انکار می‌کردند، برخی خداوند را باور داشته ولی معاد را رد می‌کردند و برخی نیز نبوت را قبول نداشتند.

در کل به گروه‌ها و مکاتبی که در مورد خداوند و صفاتش بیشتر گرایش به تنزیه داشته‌اند، «معطّله» گفته شده‌است. مانند گروه‌ها و مکاتبی که باور داشته‌اند که خداوند را نباید شیء یا موجود یا حی یا قادر یا عالم و سمیع و بصیر و امثال اینها دانست. به گروه‌ها و مکاتبی که انتساب صفات به ذات خدا را رد کرده و به عینیت ذات و صفات معتقدند نیز «معطّله» گفته شده‌است. پیروان مکاتب جهمیه، معتزله و اسماعیلیه و فیلسوفان و حکیمان نیز از جانب مخالفانشان «معطّله» یا «اهل تعطیل» نامیده شده‌اند، که البته این نوع اطلاقات ممکن است عادلانه نبوده باشد.

نظر «معطّله» یا «اهل تعطیل» این است که عقل آدمی به شناخت اوصاف الهی قادر نبوده و فقط باید خیلی گذرا به صفات خداوند پرداخته شود و به اثبات آنها در قرآن و روایات بسنده کرد. اینان بر این باورند که چون انسان از درک حقیقت معانی صفات الهی ناتوان است لذا عقل در این وادی محکوم به معطل ماندن است، به همین خاطر این روش را «تعطیل» و پیروان آن را «مُعَطِّلِه» می‌نامند.

«اهل تعطیل» استدلال می‌کنند که مفاهیمی را که آدمی با آنها قصد توصیف صفات الهی را دارد، از محیط و موجودات محدود و محسوس پیرامون خود کسب کرده و این مفاهیم برای نسبت دادن به خدا مناسب نیستند. از آنجا که خداوند هیچ شباهتی با مخلوقات ندارد و آدمی نیز غیر از همین مفاهیم و تعاریف محدود مختص مخلوقات، چیزی در دست ندارد، لذا باید در مورد صفات خداوند و معانی آن سکوت کرد و به راهنمایی‌های موجود در قرآن و روایات در این مورد راضی شد. در این باره از محدث و فقیه کوفی سفیان بن عیینه نقل شده که: تفسیر آنچه در کتاب الهی (قرآن) خداوند خود را به آن توصیف کرده این است که آن را تلاوت کنیم و بر آن سکوت اختیار کنیم.

بر اساس دیدگاه «معطّله» یا «اهل تعطیل» نهایت کاری که در مورد صفات خداوند از عقل می‌توان انتظار داشت آن است که مفاهیم و اوصاف مربوط به نقص و محدودیت را از ذات الهی سلب کرد. این گونه معنای صفاتی مانند «خدا عالم است» یا «خدا قادر است» این منظور را می‌رسانند که خدا جاهل یا عاجز نیست؛ بنابراین با مطرح کردن صفات ثبوتی برای خدا، عقل توانسته پاره‌ای از مفاهیم عدمیِ بیانگر نقص و ضعف از ذات الهی را سلب کند. انسان با عقلش نمی‌تواند صفات خدا را اثبات کرده و به درک حقایق مربوط به خداوند دست یابد، بلکه نهایتاً می‌تواند با عقلش حُکم کند که خداوند از هر نقص و محدودیتی منزه است.

دیدگاه «معطّله» یا «اهل تعطیل» مورد انتقاداتی قرار گرفته‌است، از جمله:

• قطعاً درکی از صفات خداوند وجود دارد، هر چند هم که بدیهی باشد. انسان به مدد عقل می‌تواند صفات الهی را بفهمد هر چند هم که اندک باشد.
• نظریه تشبیه افراط در تعریف صفات خدا و نظریه تعطیل تفریط در آن است.
• بزرگ‌ترین افتخار انسان این است که در میان مخلوقات، او قادر به شناخت خدا و کسب معرفة الله است.
• نمی‌توان گفت صفات نیک مخلوقات به خالق آنها مربوط نیست. این صفات در نسخه‌ای کمال یافته و به نحو اعلی و اهم مربوط به خالق است. تفاوت بین خالق و مخلوق در نوع حدوث و نوع وجود است؛ مثلاً خداوند واجب‌الوجود و دارای علم مطلق و نامتناهی است ولی انسان به عنوان مخلوق او، ممکن‌الوجود و دارای علم محدود و متناهی است.
• این دیدگاه در بطن خود به انکار وجود خدا و یگانگی او می‌انجامد.
• نص قرآن در مورد اوصاف الهی با نظریه تعطیل سازگار نبوده و بر بطلان آن گواهی می‌دهد. قرآن دارای آیات فراوانی در توصیف صفات و اسماء الهی بوده که انسان را به تدبر در آنها فراخوانده است. اگر انسان قادر به درک معنای این صفات و اسماء نبود، دعوت به تدبر در آنها مطرح نمی‌شد.