گویش ترکی خراسانی
زبان ترکی خراسانی نام گونه‌ای از زبانهای ترکی است که ترک‌های خراسان بدان سخن می‌گویند. این زبان در برخی مناطق استان‌های خراسان شمالی، خراسان رضوی و شمال استان سمنان(نردینونام نیکو مناطق اطراف)گلستان صحبت می‌شود. طبق آخرین تخمین یونسکو، گویشوران این زبان در ایران تا ۲۰۰ هزار نفر کاهش یافته‌است.
| زبان ترکی خراسانی | |
|---|---|
| زبان بومی در | ایران |
| منطقه | خراسان |
شمار گویشوران | ۴۰۰٬۰۰۰ (تخمین) (بدون تاریخ) |
زبانهای ترکی
| |
| کدهای زبان | |
| ایزو ۲–۶۳۹ | tut |
| ایزو ۳–۶۳۹ | kmz |
پیشینه
درباره حضور اقوام ترک در خراسان اقوال مختلفی وجود دارد. ایوانوف ترک های خراسان را بازمانده مهاجمان ترکی دانسته که در قرن سوم از ترکستان به خراسان حمله کردند. فرای و صاییلی تاریخ حضور ترکان در خراسان و ماوراء النهر را به قبل از ورود اسلام به ایران نسبت داده اند. در منابع جغرافیایی قرون اولیه هجری نیز درباره حضور ترکان خلج در مناطقی از خراسان بزرگ مطالبی آمده است. به نظر یوهانسون قسمت اعظم ترک های ایران از اخلاف سلجوقیان اند. سلجوقیان از قبایل قز بودند و ترک های خراسان در اصل بازمانده دسته ای از این ترکان غز محسوب می شوند
محدوده جغرافیایی
ترکی خراسانی زبان غالب در شهرستان جوین، شهرستان جغتای، شهرستان خوشاب، شهرستان کلات و بخش سرولایت شهرستان نیشابور از استان خراسان رضوی و بخش بام و صفی‌آباد شهرستان اسفراین از استان خراسان شمالی است. این زبان همچنین در بجنورد و شیروان گویشوران زیادی دارد.این زبان در شمال استان سمنان منطقه کالپوش گویش های مختلفی دارد که قدیمی ترین این گویش ها مربوط به نردین می باشد. همچنین در فاروج، مانه و سملقان از استان خراسان شمالی و قوچان، درگز، شهرستان فیروزه، نیشابور و منطقه شاهرگ از استان خراسان رضوی دارای گویشور است.
خطر انقراض
سازمان یونسکو از زبانهای در معرض خطر جهان یا منسوخ شده، اطلسی تهیه کرده‌است که به صورت آنلاین و به کمک نقشه‌های گوگل قابل مشاهده است. در این لیست، برای کشور ایران ۲۵ زبان در معرض خطر نشان داده شده‌است که ترکی خراسانی یکی از این زبان‌ها است و با عنوان زبان آسیب‌پذیر (Vulnerable) از آن یاد شده‌است.
لهجه‌ها
از دیدگاه پروفسور گرنوت ویندفور آمریکایی، ترکی خراسانی به شش گویش تقسیم می گردد:
۱- گویش بجنوردی در شمال غربی خراسان
۲- گویش قوچانی در شمال خراسان
۳- گویش گوجگی مشهد در شمال شرقی خراسان
۴- گویش سلطان آباد سبزوار(ترکی جنوب خراسان): این گویش به لحاظ زبانی حد فاصل گویش آذری و ترکمنی است، اما گویش هیچ یک از آن دو محسوب نمی شود.
۵- گویش خرو علیا نیشابور(ترکی جنوب شرقی خراسان)
۶- گویش لنگر در دره مانه و سملقان
علاوه بر این در دسته بندی دیگر، طبق نظر پروفسور گرهارد دورفر سرپرست گروه ترک‌شناسی دانشگاه گوتینگن آلمان، ترکی خراسانی به ۳ لهجه منطقه‌ای تقسیم می‌شود:
- ۱. لهجه غربی: بجنورد و روستاهای تابعه
- ۲. لهجه شرقی: شیروان، فاروج، قوچان، درگز، کلات و روستاهای تابعه
- ۳. لهجه جنوبی: نیشابور،خرو علیا و سرولایت و روستاهای تابعه
رده‌بندی
ترکی خراسانی به خانواده زبانهای اوغوز تعلق دارد. این گروه همچنین زبانهای ترکی آذربایجانی، ترکی استانبولی، زبان گاگاوز، زبان ترکمنی، زبان سالار و ترکی قشقایی را دربر می‌گیرد.
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ Boeschoten, H (1998). "The speakers of Turkic languages". In L. Johanson and É. Á. Csató (eds) (ed.). The Turkic languages. لندن: Routledge. ISBN 978-0-415-41261-2.
- ↑ نجفیان، آرزو. زبان ها و گویش های خراسان، انتشارات کتابخانه دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۹۱
- ↑ "شاهرگ (قوچان)". ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد. 2019-05-22.
- ↑ خسروی، محمد رضا، کلات نادری، انتشارات آستان قدس رضوی، 1367
- ↑ http://www.unesco.org/languages-atlas/
- ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_endangered_languages_in_Asia#Iran
- ↑ نجفیان، آرزو. زبان ها و گویش های خراسان، انتشارات کتابخانه دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۹۱
- ↑ [فصل ۲ از بخش دوم کتاب "آشنایی با زبان ترکی خراسانی" تألیف جلال قلی‌زاده مزرجی]