شهرستان اسفراین

اسفراین بین ۵۶ درجه و ۵۷ دقیقه تا ۵۸ درجه و ۷ دقیقه طول شرقی و ۳۶ درجه و ۴۰ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۱۷ دقیقه عرض شمالی واقع شده‌است. این شهرستان از جنوب با شهرستان‌های جوین و جغتای، از شرق با خوشاب و سبزوار و از شمال با شهرستان‌های فاروج و شیروان و بجنورد و از غرب با شهرستان جاجرم همسایه‌است. اسفراین در حاشیه جنوبی کوه‌های آلاداغ که خود در امتداد شرقی رشته کوه البرز قرار دارد و در قسمت جنوبی به ارتفاعات جغتای می‌پیوندد. مرکز شهرستان اسفراین شهر اسفراین و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۲۶۰ متر است. قله شاه جهان در آلاداغ بلندتر از قله‌های دیگر کوه‌های شانو، دلقره، برمهان، پاتو، نادری، خیبران، ارسن، کول، گاوتیغ و قره داش است. ادامه کوه‌های آلاداغ در قسمت غربی شهرستان اسفراین با نام سالوک معروف است. رشته کوه دیگری که به موازات رودخانه جوین قرار دارد در جهت جنوب شرقی- شمال غربی، بین شهرستان‌های اسفراین و سبزوار امتداد پیدا کرده‌است. ارتفاع این رشته کوه از سطح دریا ۱۳۵۳ متر است و مهم‌ترین آن‌ها کوه تپه سیاه و هرده گچی می‌باشد. با داشتن مجموعه صنعتی اسفراین و کارخانه لوله گستر اسفراین از شهرهای مهم صنعتی شرق ایران می‌باشد.

این شهر دارای چندین دانشگاه و دانشکده از جمله دانشگاه پیام نور، دانشگاه آزاد، دانشکده فنی و مهندسی اسفراین و دانشکده علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی اسفراین می‌باشد.

• بخش مرکزی شهرستان اسفراین
  • دهستان آذری
  • دهستان دامنکوه
  • دهستان زرق آباد
  • دهستان روئین
  • دهستان میلانلو

شهرها: اسفراین

• بخش بام و صفی‌آباد
  • دهستان بام
  • دهستان صفی‌آباد

شهرها: صفی‌آباد

پوش گیاهی اسفراین در شهرستان اسفراین دو نوع پوشش گیاهی طبیعی قابل تشخیص است.

الف- جنگلها و مراتع: براساس آمار اداره کشاورزی اسفراین سطح جنگلها و مراتع این شهرستان حدود ۰۰۰/۴۵۰ هکتار می‌باشد که نسبت به کل اراضی زراعی تحت آیش و کشتهای مختلف و باغات که حدود ۷۵۰۰۰ هکتار است رقم قابل ملاحظه‌ای را تشکیل می‌دهد. در این جنگلها که در ارتفاعات شمالی و شمالی شرقی قرار دارند، درختان و درختچه‌هایی مانند پسته، انار، سماق، زبان گنجشک، انجیر، زالزالک، ارغوان، زغال‌اخته، گلابی وحشی، سنجد وحشی (در دره‌ها) و غیره را می‌توان نام برد.

در ارتفاعات ساریگل، سالوک، شاه‌جهان جنگلهای پراکنده‌ای از درخت ارس نیز وجود دارد که در حقیقت نمی‌توان به آن‌ها جنگل اطلاق کرد. این درختان توسط اداره محیط زیست شهرستان اسفراین حفاظت می‌شود.

قسمتی از مراتع شهرستان اسفراین مراتع مشجر هستند؛ یعنی مراتع و جنگلهای تنک در کنار هم قرار دارند. ۶۰ درصد مراتع حوضه استحفاظی ادارهٔ جنگلبانی اسفراین که بیشتر در ارتفاعات مشرف به شهرستان بجنورد و شیروان هستند مراتع ییلاقی می‌باشند که به سه دسته تقسیم می‌شوند.

۱- مراتع درجه ۱، ۱۰ درصد

۲- مراتع درجه ۲، ۳۰ درصد

۳- مراتع درجه ۳، ۶۰ درصد

۴۰ درصد بقیه مراتع که در جنوب و جنوب غربی شهرستان پراکنده‌اند مراتع قشلاقی هستند. ۸۰ تا ۸۵ درصد مراتع قشلاقی درجه ۳ و ۱۵ درصد بقیه جز مراتع درجه ۲ هستند.

متأسفانه به علت چرای بی‌رویه دامها مراتع در حال تخریب هستند و از وسعت آن‌ها کاسته می‌شود.

ب- گیاهان و بوته‌ها و درختچه‌های پراکنده: این نوع پوشش گیاهی نیز شامل دو قسمت است.

۱- منطقة شمال و شمال‌شرقی که کوهستانی هستند و گیاهان موجود بیشتر شامل گونه‌هایی از قبیل انواع گون، قیاق، پیاز کوهی، فرز، درمنه، خارشتر، بارهنگ، ورک، اسپند، پونه، قارچ، زرشک معمولی است و به آن زرک می‌گویند)، قسنی، استادقدوس، قرپچ (که قبلاً به عنوان ماده‌ای برای شستشو استفاده می‌شده‌است)، نخود وحشی، بومادران و…. است.

نوعی گون به نام Astragalus siliquosus در شیب شمالی کوه شاه‌جهان از طرف روستای در پرچین در ارتفاعات ۲۵۰۰–۱۷۰۰ متر مشاهده می‌شود.[۳] گون از نظر اقتصادی حایز اهمیت خاصی است و همه ساله مقدار قابل توجهی کتیرا ازآن به دست می‌آید.

۲- منطقة جنوب و جنوب غربی که شامل تپه ماهور و تپه‌های نسبتاً مرتفع هستند. گیاهان موجود در این منطقه شامل گونه‌هایی مثل، درمنه، تلخه‌بیان، خار زرد و خار بادبر، بومادران، سالیکورنیا و سالسولا، اسپند، درمنه دشتی، بادبرو … می‌باشد.

قسمتهایی از مراتع شمالی از جمله اطراف روستای سارمران و ارتفاعات شاه‌جهان به دلیل وجود شکار فراوان از زمان رژیم گذشته حفاظت شده اعلام شده‌است.

شهرستان اسفراین به دلیل موقعیت جغرافیایی و وجود مراتع و جنگلهای پراکنده زیستگاه مناسبی برای حیوانات وحشی است. عمده‌ترین آن‌ها عبارتنداز:

شغال، گورکن و خرگوش که بیشتر در دشت‌ها دیده می‌شوند.

علاوه بر حیوانات فوق، انواع مختلف مار از جمله افعی و کبری، انواع پرندگان همچون، جغد، چوب پا، بوف، سبزقبا، زاغی، کبک، تیهو، زنبورخور، قرقاول، پرستو، لاشخور، انواع گنجشک، انواع بلبل، بلدرچین، سینه سرخ، و غیره نیز در اسفراین وجود دارند.

به‌طور کلی منابع آب تأمین‌کننده آب‌های ناحیه اسفراین بارندگی است و به ویژه از ذوب برف دامنه‌های جنوبی ارتفاعات آلاداغ و شاه جهان ناشی می‌شود. با توجه به ویژگی بارش‌ها، آب‌های جاری غالباً به صورت سیلابهای فصلی و اتفاقی ظاهر می‌شوند. شبکه‌های دایمی به قسمت‌های شمالی دشت محدود می‌شود و فقط رودخانه‌های بیدواز و روئین دارای جریان همیشگی هستند. ذوب برف در ارتفاعات شمالی و نفوذ تدریجی آندر خلل و فج و شکستگیهای تشکیلات زمین‌شناسی سفره آب‌های زیر زمینی را تغذیه می‌کند.

الف- آب‌های سطحی: در ناحیه اسفراین جریان‌های سطحی از گذشته‌های دور دارای اهمیت ویژه‌ای بوده و از آن‌ها بهره‌برداری می‌شده‌است. حمدالله مستوفی در نزهت القلوب می‌نویسد: اسفراین از اقلیم چهارم است …. و هوایش معتدل است. اما چون آب از رودخانه که در پای قلعه‌است می‌آید و آنجا درخت جوز بسیار است ناسازگار می‌باشد. سدسازی و استفاده از آن برای مهار آب‌های سطحی نیز معمول بوده‌است. سد مهار که احتمالاً مربوط به دورة ساسانیان است و بعدها توسط خواجه نجم‌الدین علوی حسینی فرزند خواجه کمال‌الدین فرزند خواجه غیاث الدین از عرفای اواسط دورة تیموری تعمیر و مرمت شد، از آن جمله‌است. آب این سد به زراعت روستاهای اطراف برده می‌شد.

رودخانه‌ها

کال ولایت این رودخانه که مهم‌ترین رودخانه بخش بام به حساب می‌آید یک رودخانه فصلی است که بیشتر محوطه‌ها و روستاهای فعلی در حاشیه این رودخانه ایجاد شده‌اند. از شاخه‌های اولیه تشکیل دهنده رودخانه جاجرم می‌باشد. از تلاقی شاخه‌های اولیه خود بنام‌های آب خرق و شیون در حوالی دهستان بام واقع در ۴۲ کیلومتری جنوب خاوری اسفراین تشکیل می‌شود. به همین علت در ابتدا به نام رود بام نیز نامیده می‌شود. از جهت خاور باختری جریان می‌یابد پس از عبور از روستای اردین، دستجرد، حصاری و دریافت چند شاخه دیگر بi نام‌های نهامود، جهان و آستین، در روستای جهان‌آباد با رودخانه اسفراین تلاقی نموده رودخانه جاجرم را به وجود می‌آورد. حوزه آبریز این رودخانه بخش خاوری شهرستان اسفراین واقع می‌باشد. طول این رودخانه ۶۰ کیلومتر بوده و وسعت حوزه آبریز آن بالغ بر ۸۰۰ کیلومتر مربع می‌باشد. این رودخانه دارای جریان فصلی بوده و بهار دارای آب می‌باشد.

رودخانه بیدواز (میلانلو): رودخانه بیدواز از رودخانه‌های مستقل شمال حوضه مرکزی ایران به حساب می‌آید. سرچشمه‌های این رودخانه کوه‌های شاه نظر، برمهان و تبران در ۱۸ کیلومتری شمال اسفراین است که بعد از مشروب ساختن آبادی‌های سرخ قلعه، سرچشمه، اردوغان، بیدواز، قلعه سفید، دنج، پرکانلو، قزاقی و شهر اسفراین در نهایت در غرب شهر اسفراین در دشت پخش می‌شود. این رودخانه با شیب بستری به‌طور میانگین قریب به یک درصد منطبق بر شیب عمومی دشت اسفراین از شمال شرق به جنوب غرب این دشت جریان دارد. کیفیت آب رودخانه بیدواز بعد از نواحی سرچشمه‌ها و سرشاخه‌های اصلی آن به ویژه به دلیل عبور این رودخانه از محدوده‌های شهری و روستایی و تخلیه فاضلاب‌ها در آن به سرعت کاهش می‌یابد. تا پیش از احداث سد بر روی این رودخانه آب این رودخانه تماماً به مصرف کشاورزی می‌رسید ولی با احداث سد میزان آبی که به بخش‌های پایینی دشت وارد می‌شود بسیار کم است و سیلاب‌ها نیز در سال‌های اخیر به حداقل رسیده و به‌طور کلی آبدهی آن بسیار کاهش یافته‌است. این رودخانه در روستای قهرمان آباد با رودخانه بام یا کال ولایت تلاقی کرده و رودخانه قره سو یا جاجرم را تشکیل می‌دهد. آبدهی آن در مدت ۱۲ سال نمونه برداری ۲۸/۸ میلیون متر مکعب در سال بوده و حداکثر آبدهی لحظه‌ای آن ۴/۱۱۱ متر مکعب در ثانیه اندازه‌گیری شده‌است که نشانگر شدت سیلابی بودن آن است. طول رودخانه ۷۵ کیلومتر و مساحت حوضه آبریز آن ۸۰۰ کیلومتر مربع را بالغ می‌شود این رودخانه نقش مهمی در ایجاد استقرارهای دوره اسلامی داشته‌است.

مهم‌ترین قومیت‌های ساکن شهرستان اسفراین عبارت‌اند از: کردها، ترک‌ها، تاتها و بربرها.

• کردها: که کرمانج نیز گفته می‌شوند، نخستین بار در زمان شاه عباس و به دستور وی در حدود سال ۱۰۰۰ هـ. ق از نواحی غرب ایران به شمال خراسان کوچانده شدند کردهای ساکن شهرستان اسفراین حدود ۳۹ طایفه هستند که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: استاجلوها، جافکانلو، جهانبگلو، اصطخری، امیرانلو، پرکانلو، پهلوانلو، توپکانلو، زعفرانلو، قاشکانلو، میلانلو و … جمعیت آن‌ها ۵۲۳۹۱ نفر (۱۰۸۸۸ خانوار) و منطقه غالب سکونتی آن‌ها شهر اسفراین و بخش مرکزی آن است
• ترک‌ها: که شامل ایل‌های گرایلی، شهریاری و بغایری هستند. کلنل ادوارد ییت در سال ۱۸۹۷ که خود به منطقه اسفراین سفر کرده‌است در سفرنامه خود از خراسان و سیستان راجع به ترکان بغایری می‌نویسد: تمام ناحیة بام و صفی‌آباد در اشغال ترکهای بغایری بود که شمار آن‌ها به ۱۳۰۰ خانوار می‌رسید. اینان دو تیره بودند، تیره ای که جزء بام محسوب می‌شدند ۸۰۰ خانوار و تیره ای که بخش صفی‌آباد بودند که شمار آن‌ها ۵۰۰ خانوار بود (ییت، ۱۳۶۵). برخی دیگر از ترک‌های این منطقه تیمورتاش هستند که شاخه ای از ترک‌های شهریاری اند مانند ساکنین روستای سرخ قلعه. جمعیت ترک‌ها ۲۳۸۸۶ نفر (۵۱۲۸ خانوار) و منطقه غالب سکونتی این قوم، بخش بام و صفی‌آباد است که البته بخشی از آن‌ها در سال‌های اخیر به شهر اسفراین مهاجرت کرده‌اند.
• تات‌ها: تات‌ها یا فارسها که برخی از آنان از بومیان اولیه شهرستان اسفراین می‌باشند، پس از کشتارهای جمعی مردم به وسیله مغولان تعداد کمی از آنان باقی مانده که به کوه‌ها و دره‌ها پناهنده شده‌اند. تات‌های اسفراین، عموماً در روستاهای بیدواز، نیش کش، گنجدان (گژدان)، کوران، قلعه شور و روئین سکونت دارند. دیگر فارس‌های منطقه از منطقه سبزوار به این‌جا آمده‌اند و در نواحی هم‌مرز با شهرستان اسفراین ساکن شده‌اند. جمعیت تات‌ها ۴۱۴۰۲ نفر (۸۷۷۸ خانوار) و منطقه غالب سکونتی این قوم بخش‌های غربی و شمالی شهرستان اسفراین را شامل می‌شود.
• بربرها: هزاره‌های شیعه مذهب‌اند که از لحاظ ظاهری به مانند نژاد زرد شرق آسیا می‌باشند. آن‌ها در اواخر حکومت قاجاریه به نواحی شرقی خراسان وارد شدند. این مردمان به وسیله یکی از تاجران معروف خراسان به نام رضا مهدوی برای تصرف املاک عبدالرضاخان شجاع الدوله و محمد ابراهیم خان روشنی به اسفراین آورده شدند. این افراد اکنون در روستاهای شمال جاده سبزوار، بین اتیمز و دو راهی بام مثل قاسم‌آباد، عباس‌آباد و ولی آباد سکونت داشته و به کشاورزی مشغول می‌باشند. این بربرها از تیره‌های مختلفی تشکیل می‌شوند.

• شهر بلقیس
• آرامگاه امامزاده کبیر کوران
• آرامگاه بابا قدرت
• آرامگاه شاهزاده حمزة بن موسی
• آرامگاه شیخ محمد رشید الدین بیدوازی
• آرامگاه امام زاده سید سلطان مظفر در روستای چهاربرج
• آرامگاه شیخ آذری(فخرالدین حمزه بن علی ملک بن حسن)

آسیاب آبی در شمال روستای چهاربرج

آسیاب آبی نرسیده به دره حاج در روستای سست

تعداد صنایع موجود شهرستان اسفراین ۵۶ واحد می‌باشد. تعداد معادن دارای پروانه بهره‌برداری شهرستان ۳۰ فقره با ذخیره قطعی ۲۶ میلیون تن می‌باشد. سنگ آهک (واقع در روستای سست) و گچ از عمده‌ترین معادن در سطح این شهرستان می‌باشد. از صنایع در دست احداث می‌توان به کارخانه سیمان سفید، پودر لاستیک و CNG اشاره کرد.

مهمترین واحدهای صنعتی شهرستان اسفراین

• مجتمع صنعتی (فولاد) اسفراین (کیلومتر ۱۲ بجنورد)[۱]
• تولیدی گروه صنعتی کالیمورا بزرگترین تولیدکننده نسل جدید نانو عایق در کشور
• کارخانه لوله گستر اسفراین (کیلومتر ۱۰ بجنورد)[۲]
• تولیدی فولاد کیمیای صبا (شهرک صنعتی اسفراین) [۳]
• آذین فورج (کیلومتر ۵ بجنورد)[۴]
• تعاونی رویان شیمی (رویین)
• تعاونی آرد والسی مطهر (کیلومتر۲۵ سبزوار)
• پست ۴۰۰ کیلوولت اسفراین

پارک ملی ساریگل: منطقه ساریگل با وسعتی معادل ۲۸۰۰۰ هکتار در شرق شهرستان اسفراین واقع شده‌است. این پارک در فاصلهٔ ۸ کیلومتری اسفراین و ۹۰ کیلومتری مرکز استان قرار گرفته‌است. پارک ملی و منطقه حفاظت شدهٔ ساریگل با توجه به ناهمواری و منابع آب نسبتاً فراوان، به‌ویژه در خانوادهٔ پرندگان، تنوع جانوری قابل توجهی دارد. پستانداران این زیست-بوم نیز اگر چه جزو گونه‌های استثنائی محسوب نمی‌شوند، اما تنوع نسبتاً خوبی دارند. از جمله مهم‌ترین پستانداران و پرندگان ساریگل می‌توان به پلنگ، کفتار، گرگ، روباه، گربه وحشی، قوچ اورال، بز، آهو و کبک اشاره کرد. همچنین این منطقه حفاظت شده با بیش از ۲۰۰ گونه گیاهی از تنوع خوبی برخوردار است که قسمت عمده گیاهان منطقه را گونه‌های گلدار تشکیل می‌دهد.

-پارک ملی سالوک: پارک ملی و منطقه حفاظت شدهٔ سالوک با وسعتی حدود ۱۷۰۰۰ هکتار در شمال غربی شهرستان اسفراین قرار گرفته و فاصله آن تا مرکز استان خراسان شمالی ۳۰ کیلومتر است. پارک ملی و منطقه حفاظت شدهٔ سالوک تنوع جانوری خوبی دارد و یکی از مهم‌ترین مناطق حفاظت شده ایران از نظر زندگی جانوری است. شرایط توپوگرافی دشتی-کوهستانی منطقه باعث شده‌است که این منطقه یکی از متنوع‌ترین زیستگاه‌های گونه‌های وحشی ایران به‌شمار آید. قسمت شمالی پارک سالوک کوهستانی و زیست‌بوم حیوانات گوناگون کوه‌زی و قسمت جنوبی آن نیز مناسب زیست حیوانات دشت‌زی است. همچنین در کف دره‌های این پارک گونه‌های درختی و درختچه‌ای مانند زرشک، بید، انجیر و گردو و در مناطق مرتفع گونه‌های ارس به صورت پراکنده و انبوه دیده می‌شود.

دره زیبا و آبشار جاج واقع در روستای سست

این مکان دنج در پنج کیلومتری شمال شهرستان اسفرین در روستای سست قرار دارد. علاوه بر آب و هوا و پوشش گیاهی سرسبز و دارای آبشار طبیعی و چشمه‌های آب معدنی فراوان می‌باشد مکان مناسبی برای تفریح و کوه‌نوردی با توجه به شکل و توپوگرافی منطقه دارا می‌باشد.

• دفتر برنامه‌ریزی، آمار و فناوری اطلاعات فرمانداری شهرستان اسفراین -
• پایگاه خبری تحلیلی اسفراین نیوز
• حافظ ابرو، جغرافیای خراسان در تاریخ حافظ ابرو، م. تصحیح و تعلیق دکتر غلامرضا ورهام، نشر اطلاعات۱۳۷۰، ص. صفحهٔ ۷۱
• مهدی هوشیار، تحلیل الگوی تقسیمات کشوری شمال خراسان نمونه: شهرستان اسفراین، تهران. تربیت مدرس، ص. صفحهٔ