طاقبستان
طاقبستان(به کردی: تاق وه سان) مجموعه‌ای از سنگ‌نگاره‌ها و سنگ‌نوشته‌های دورهٔ ساسانی است که در ایران در محله طاقبستان در شمال شرقی شهر کرمانشاه و در غرب ایران واقع شده‌است. این مجموعه در قرن سوم میلادی ساخته شده‌است و ارزش هنری و تاریخی زیادی دارد. چند صحنهٔ تاریخی از جمله تاج‌گذاری خسرو پرویز، تاج‌گذاری اردشیر دوم، تاج گذاری شاهپور دوم و سوم و همچنین چند سنگ نوشته (کتیبه) به خط پهلوی کتیبه‌ای و مراسم شکار گراز و گوزن توسط سوار کاران و نواختن موسیقی با آلات موسیقی چنگ در آن حک شده‌است. وجود کوه و چشمه و دریاچه‌ای که در کنار آن قرار دارد، این مکان را به گردش‌گاهی زیبا تبدیل نموده که از زمان‌های دیرین تا به امروز مورد توجه بوده‌است. طاقبستان یکی از قدیمی‌ترین و زیباترین آثار باستانی ایران به‌حساب می‌آید.
| طاقبستان(تاق وه سان) | |
|---|---|
طاق بستان | |
| نام | طاقبستان(تاق وه سان) |
| کشور | ایران |
| استان | کرمانشاه |
| شهرستان | کرمانشاه |
| بخش | مرکزی (کرمانشاه) |
| اطلاعات اثر | |
| نام محلی | تاق‌وه‌سان |
| نام‌های دیگر | تاق‌وسان |
| نام‌های قدیمی | تاق‌وه‌سان(کردی) |
| نوع بنا | سنگ‌تراش |
| کاربری | تفریحگاه و محل شکار شاهنشاهان و نمایش قدرت |
| کاربری کنونی | گردشگری |
| دیرینگی | حدود ۱۵۰۰ سال |
| دورهٔ ساخت اثر | ساسانیان |
| بانی اثر | ساسانیان (شاپور دوم) |
| اطلاعات ثبتی | |
| شمارهٔ ثبت | ۱۷۲ |
| تاریخ ثبت ملی | ۱۵ دی ۱۳۱۰ |
| اطلاعات بازدید | |
| امکان بازدید | عموم مردم |
تاریخچه
طاقبستان در زبان کردی کرمانشاهی تاق‌وه‌سان گفته می‌شود. «طاق» همان «طاق»، «وه» بمعنی «از» و «سان» بمعنی «سنگ» است و به این ترتیب «طاق‌وه‌سان» در زبان کردی «طاق سنگی» یا «طاقی از سنگ» معنا می‌دهد.
این مجموعه در سدهٔ سوم میلادی ساخته شده‌است. شاهان ساسانی نخست نواحی اطراف تخت جمشید را برای تراشیدن تندیس‌های خود برگزیدند، اما از زمان اردشیر دوم و شاهان پس از او، طاقبستان را انتخاب کردند که در مسیر جادهٔ ابریشم قرار داشت و دارای طبیعتی سرسبز و پرآب بود که امروزه نیز به همین شکل است.
ارزش هنری
هنر نقاشی و موسیقی
سنگ‌نگارهٔ شکارگاه سلطنتی طاق بستان نخستین تابلوی سنگی با رعایت قاعده و اصول نقاشی در جهان به حساب می‌آید. در این حجاری خسرو سوار بر شبدیز به گونه‌ای است که گویی اثر از روی نقاشی، نقش شده‌است. همچنین در طاق بزرگ آثاری از زنان موسیقی دان به چشم می‌خورد که به نواختن چنگ و سازهای بادی مشغول هستند. در قسمتی دیگری از طاق بزرگ صحنهٔ شکار گراز به چشم می‌خورد که از نظر حرکت و نمایش از جمله شاهکارهای هنر سنگ‌نگاری به‌شمار می‌رود، که در سبک هنری، نزدیک به سبک نقاشی بر روی دیوار است.
پوشاک استفاده شده
با مطالعهٔ تحلیلی در نقش‌برجسته‌های طاق بستان، لباس رنگارنگ سوار با نخ‌های زرّین بافته شده و دارای سبک‌های لوزی شکل و تزئین کاملاً هندسی است. در صحنهٔ شکار گراز شاه لباسی در تن دارد که پارچهٔ آن مزین به نقش سیمرغ در نشانه‌های دایره‌وار است. لباس پاروزن‌ها نیز نقش‌های نمایشی دارد. در نقش برجسته‌ای در دیوارهٔ جانبی طاق بستان، زیور تشریفاتی جامهٔ پادشاه که بر تخت نشسته درون شمهٔ مرکزی به روی قرصی از بلور مهر کنی شده و با انواع زردوزی و گل‌اندازهای تنگ هم، تزئین فراوان یافته و جامه‌های ملتزمان و فیل‌سواران با نگاره‌های گیاهی و پرندگان، دست‌دوزی شده‌است.
بخش‌ها
نقش‌برجستهٔ تاج‌گذاری اردشیر دوم
این نقش برجسته نخستین نقش برجستهٔ طاقبستان است که در کنار طاق کوچک قرار دارد. در سمت راست ایوان کوچک، سنگ‌نگاره‌ای وجود دارد که صحنه تاج‌ستانی اردشیر دوم، نهمین شاه ساسانی را نشان می‌دهد. در این صحنه، شاه ساسانی به حالت ایستاده با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ در مرکز صحنه نقش شده که دست چپ را بر روی قبضهٔ شمشیر گذاشته و با دست راست حلقهٔ روبان‌داری را از اهورا مزدا می‌گیرد، درحالی که میترا با هاله‌ای از نور در سمت چپ، پشت سر او قرار دارد. زیر پای اردشیر دوم، ژولیان امپراتور روم که در جنگ اسیر شده‌است، قرار دارد. شاه ساسانی چشمانی درشت و ابروانی برجسته دارد. ریش او مجعد و موهای سرش به صورت انبوه بر روی شانه‌ها آویخته شده‌است. وی گوشواره‌ای بر گوش و گردن‌بندی در گردن و دست‌بندی در مچ دارد. گوشوارهٔ او به شکل حلقهٔ مدوری است که گوی کوچکی به آن آویزان است. گردن‌بند او نیز شامل یک ردیف مهره‌های مرواریدی درشت است. از قرار معلوم امشاسپند واسط بین آدمیان و اهورا مزدا، و هومن (بهمن) بوده‌است چه در گزیده‌های زاتسپرم می‌خوانیم: «وهومن زرتشت را به آسمان برین فراز برد که همه روشنی بود، که فروغ جاویدان و بی‌انتها بود که اهورا مزدا بود به سان روشنایی محض و خالص» (تاریخ مطالعات ایرانی، هاشم رضی صفحه ۲۴۶). لذا تصویر پشت سر اردشیر دوم، امشاسپند وهومن است.
طاق بزرگ
مهم‌ترین اثر در طاق بستان، طاق بزرگ با سنگ نگارهٔ تاج‌گذاری خسرو پرویز است که دارای ایوانی با فضای مستطیل به عرض ۷ متر و ۸۵ سانتیمتر، ارتفاع ۱۱ متر و ۹۰ سانتیمتر و عمق ۷ متر و ۶۵ سانتیمتر است که در کنارهٔ ورودی طاق، سنگ نگاره‌ای از فرشتگان بالدار، درخت زندگی، مجالس شکار گراز و شکار مرغان و ماهیان در مرداب و نقش‌های فیل، اسب و قایق می‌باشد که حاکی از مراسم بزم و شادی است.
در زیر نقش تاج‌گذاری خسرو پرویز سواری زره‌پوش سوار بر اسب قرار دارد.
در این تصویر شاه در میان و در سمت راست وی فروهر قرار دارد. فروهر تاجی کنگره‌دار بر سر دارد و حلقه فر ایزدی را به شاه می‌دهد. لباس شاه و نگاره فروهر تا حدی یک‌سان است. هر دوی آن‌ها شلواری چین‌دار به پا دارند که توسط بندی به مچ پایشان چسبیده‌است. همچنین هر دو دارای کمربند و دست‌بند هستند. در سمت چپ شاه، میترا قرار دارد.
در سترگ‌ترین طاق، سه تندیس مشاهده می‌شود. شاه در میان، فروهر در سوی راست وی، که مانند تاج‌گذاری اردشیر دوم است و آناهیتا در سوی چپ شاه. آناهیتا ایزدبانوی آب‌هاست و نماد خرمی و سرسبزی.
طاق کوچک
طاق کوچک در میان سنگ نگاره تاج‌گذاری اردشیر دوم و طاق بزرگ قرار دارد که دارای فضای مستطیل شکل به عرض ۵ متر و ۸۰ سانتیمتر و ارتفاع ۵ متر و ۳۰ سانتیمتر است و مراسم تاج‌گذاری شاهپور دوم و سوم را به تصویر می‌کشد، این طاق دارای دو نقش در بالای دیوارهٔ طاق و دو کتیبه است. این کتیبه‌ها به خط پهلوی کتیبه‌ای هستند و برگردان آن به فارسی چنین است:
برگردان سنگ نبشتهٔ شاهپور دوم (۹ سطر در پهلوی) | برگردان سنگ نوشتهٔ شاهپور سوم (۱۳ سطر در پهلوی) |
چشمه و دریاچۀ طاقبستان
محوطهٔ چشمهٔ طاقبستان
در محوطهٔ طاقبستان و در شرق طاقها چشمه‌ای وجود دارد که آثار تاریخی دیگری در آن به چشم می‌خورد. در ضلع شرقی طاقها پلکانی سنگی در دل کوه تراشیده شده که از ۷۸ پله تشکیل شده‌است. همچنین یک طاقچهٔ سنگی در دیوارهٔ بالادست محوطهٔ چشمه وجود دارد که احتمال دست‌کند بودن آن داده شده و در آبان ۱۳۹۸، نقش‌برجستهٔ جدیدی در آن کشف شده‌است. سنگ‌نگاره تصویری شبیه به یک انسان را نشان می‌دهد که دستانش را به سوی آسمان باز کرده و شیئی در دست دارد. چند حرف نیز در کنار این سنگ‌نگاره وجود دارد که به گفتهٔ باستان‌شناسان به حروف لاتین شبیه بوده و ناخوانا است. قدمت این سنگ‌نگاره به درستی مشخص نیست. علاوه بر این نقش‌برجستهٔ دیگری نیز در کنار پلکان سنگی جنب چشمه وجود دارد که شباهت بسیاری به نقش‌برجستهٔ تازه مکشوف دارد.
خشک شدن چشمه
در تابستان ۱۳۹۴ چشمۀ طاقبستان به صورت ناگهانی خشک شد. پس از شش سال در ۱۷ مرداد ۱۴۰۰ نیز مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان کرمانشاه اعلام کرد که این چشمه به دلیل بارش بسیار کم و خشکسالی بار دیگر در آستانۀ خشک شدن قرار گرفته و دبی آن از ۷۰۰ تا ۸۰۰ لیتر در ثانیه در سال‌های پربارش، به ۷۰ تا ۸۰ لیتر در ثانیه رسیده‌است. وی اعلام کرد که شرکت آب و فاضلاب استان کرمانشاه به دنبال وقوع خشکسالی و افت دبی تعدادی از منابع آبی شهر قصد داشته از آب چشمۀ تاق‌بستان برای تأمین آب آشامیدنی شهر کرمانشاه استفاده کند، اما دبی این چشمه به قدری کم بوده که آب خروجی حتی تا تصفیه‌خانه نیز نمی‌رسیده‌است. میانگین دبی آب چشمۀ طاقبستان از ۴۲۷ لیتر در ثانیه در سال آبی گذشته (۱۳۹۸-۱۳۹۹) به ۴۶ لیتر در ثانیه در سال ۱۴۰۰ رسیده‌است.
پرندگان مهاجر
در پاییز ۱۴۰۰ برای نخستین بار یک پرندۀ مهاجر دریاچۀ طاقبستان را برای کوچ فصلی خود انتخاب کرد. در اواخر آبان ۱۴۰۰ یک باکلان که پرنده‌ای آبزی آسیایی دارای منقاری دراز و پر و بالی تیره است و به نظر می‌رسید که یا از گروه جدا شده و یا اینکه به تنهایی سفر کرده، چند روز در دریاچۀ طاقبستان اقامت کرد.
آسیب‌ها
آسیب‌های انسانی
نقش برجستهٔ محمد علی میرزا
در بالای این تابلوی حجاری بسیار نفیس، متأسفانه در زمان قاجار دستکاری‌هایی صورت گرفته و تصاویری را حجاری کرده‌اند که لطمه فراوانی به طاقبستان وارد کرده‌است. تصویر یک حاکم خودخواه در زمان قاجار که خواسته‌است از خود زیر این طاق یادگاری گذاشته باشد.
این حجاری، مجسمهٔ محمدعلی دولتشاه پسر فتحعلی شاه قاجار را نشان می‌دهد. تصویر چنان نامناسب و بی‌ارزش است که حتی ناصرالدین شاه در سفرنامه خود در این باب چنین نوشته‌است:
بالای این صفحه آغاغنی، خواجه پاشی محمد علی میرزای مرحوم، که از طوالش گیلان بوده، زحمت کشیدن صورت مرحوم شاهزاده را نشسته و حشمت الدوله پسرش و پسر کوچک‌تر را داده‌است حجاری نموده. خود آغاغنی را هم با هیئت مکروه ایستاده در جلوی شاهزاده نقش کرده‌اند. طوری به او بیفتاده که واقعاً مهوع است و طاق را ضایع کرده‌است و بس‌که بد حجاری شده روی اشکال را رنگ‌آمیزی کرده‌اند. الحق مایه تضییع طاق شده‌است.
— .
عمارت مسعودیه
تا دوره قاجار در منطقه طاق بستان اثری از بناهای دیگر دیده نمی‌شود. در نقاشی‌هایی اوژن فلاندن که در دوره محمدشاه قاجار از طاق بستان کشیده‌است، اثری از بناهای دیگر نبوده‌است.
چشم‌انداز عمومی منطقه طاقبستان در دوره محمدشاه قاجار اثر اوژن فلاندن
چشم‌انداز عمومی منطقه طاقبستان در دوره محمدشاه قاجار اثر اوژن فلاندن
این تصویر در اواخر دوره قاجار ثبت شده‌است. نمای عمارت مسعودیه (کرمانشاه) در بخش پشتی و سمت راست تصویر دیده می‌شود
در میانه‌های دوره قاجاریه این بنا که به نام عمارت مسعودیه شناخته می‌شد؛ توسط امام قلی میرزا عمادالدوله حاکم وقت کرمانشاه ساخته شد. در سال ۱۳۴۲ به منظور نمایان ساختن آثار باستانی و آزادسازی چشمهٔ آناهیتا تخریب شد. رومن گیرشمن و هیئت همراه وی بر پایه فرضیه‌های باستان‌شناسی بنای مسعودیه کرمانشاه در کنار طاق بستان را تخریب کردند.
آسیب‌های طبیعی
به دلیل حرکت زمین در این منطقه بر دیواره‌های طاق بزرگ و طاق کوچک، ترک‌هایی ایجاد شده‌است که به مرور زمان و با تجمع خزه‌ها بر دیواره‌های آن باعث محو شدن بخشی از نقوش این طاقها شده‌است و این روند با نفوذ آب به داخل ترک‌ها تشدید شده؛ باعث شده باستان شناسان به فکر مرمت این بنا باشند.
پژوهشکدۀ دورۀ ساسانی
در دی‌ماه ۱۴۰۱ سرپرست پایگاه ملی طاقبستان اعلام کرد که همزمان با اقدامات میراث فرهنگی برای ثبت جهانی طاقبستان در فهرست یونسکو به عنوان بخشی از مجموعه آثاری که محور ساسانی نامگذاری شده‌است، در مکان محوطۀ تاریخی طاقبستان پژوهشکدۀ دورۀ ساسانی برای ارتباط با پژوهشگران تاریخ از دانشگاه‌ها و پژوهش‌گاه‌های مختلف جهان در زمینۀ مطالعۀ تاریخ این دوره تأسیس خواهد شد.
نگارخانه
ژولیان امپراتور روم در زیر پای اردشیر دوم، در کتیبه تاج ستانی اردشیر دوم
ایوان بزرگ، خسرو سوار بر شبدیز (به روایتی)
سرستون ایزد بهرام، موزه طاقبستان
نقش خسرو پرویز بر روی شبدیز
نقش خسرو پرویز سوار بر شبدیز
طاق بستان در دوران محمدشاه قاجار؛ کاری از هنرمند فرانسوی اوژن فلاندن
یادداشت‌ها
- ↑ FARAVAHAR
جستارهای وابسته
- بلوار طاقبستان
- شکارگاه خسروپرویز
- موزه سنگ طاقبستان
- روستای طاقبستان
- گورستان پارتی طاقبستان
پانویس
- ↑ خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا): کشف سنگ‌نگاره‌ای جدید در طاقبستان، نوشته‌شده در ۷ آبان ۱۳۹۸؛ بازدید در ۷ آذر ۱۳۹۸.
- ↑ ف حیدری (۶ فروردین ۱۳۸۹). «کدامیک درست است؛ طاق بستان یا تاق اوسا؟». کرمانشاه نیوز. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۰.
- ↑ کزازی، میرجلال‌الدین (۱۳۷۲). کرمانشاه و بهرام چهارم، در کیهان فرهنگی، شمارۀ ۱۰۶، صص ۴۴-۴۲؛ بازدید در ۱۹ مهر ۱۳۹۹.
- ↑ «حجاری شکارگاه سلطنتی طاق بستان کرمانشاه، نخستین تابلوی سنگی با رعایت قاعده و اصول نقاشی در جهان (از مجموعهٔ چرا ندیدیم؟)». کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان. ۱۳۸۶. دریافت‌شده در ۸ اکتبر ۲۰۱۰.
- ↑ «شاهو جوان‌ترین موسیقی ایرانی را به مخاطبان خود عرضه می‌کند». خبرگزاری پانا. ۱۶ آذر ۱۳۸۸. دریافت‌شده در ۹ اکتبر ۲۰۱۰.
- ↑ «تاریخچه موسیقی ایران». آموزشگاه موسیقی زریاب. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ سپتامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۹ اکتبر ۲۰۱۰.
- ↑ «نخستین کنسرتوی ایرانی برای چنگ و ارکستر». روزنامهٔ شرق. ۴ اسفند ۱۳۸۵. دریافت‌شده در ۹ اکتبر ۲۰۱۰.
- ↑ «هنر سنگ‌تراشی». راسخون. ۱۸ اسفند ۱۳۸۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ اكتبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱۰ اکتبر ۲۰۱۰.
- ↑ «ابریشم دوزی (دوخت با ابریشم)». وبگاه سوزندوزی. ۲۶ ژوئیه ۲۰۰۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ آوریل ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۹ اکتبر ۲۰۱۰.
- ↑ «طاق بستان نقش‌ها و سازه‌هایش». آفتاب. ۲۴ آبان ۱۳۸۴. دریافت‌شده در ۷ اکتبر ۲۰۱۰.
- ↑ «طاق بستان». آریابوم. ۴ اسفند ۱۳۸۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ سپتامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۸ اکتبر ۲۰۱۰.
- ↑ خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا): چشمۀ «تاق‌بستان» در چند قدمی خشک شدن!، نوشته‌شده در ۱۷ مرداد ۱۴۰۰؛ بازدید در ۱۸ مرداد ۱۴۰۰.
- ↑ خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا): میهمان زیبایِ کوچک تاق‌بستان!، نوشته‌شده در ۲۹ آبان ۱۴۰۰؛ بازدید در ۲۹ آبان ۱۴۰۰.
- ↑ وب گاه آی بی سی پارس بایگانی‌شده در ۲۵ نوامبر ۲۰۰۹ توسط Wayback Machine بازدید در ۹ اوت ۲۰۰۹
- ↑ «طاق بستان». معاونت امور مجلس و استان‌ها. ۳ مرداد ۱۳۸۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۰.
- ↑ «اشتباه باستان‌شناس فرانسوی، عمارت مسعودیه کرمانشاه را تخریب کرد». خبرگزاری میراث فرهنگی. ۱۷ بهمن ۱۳۸۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ ژوئن ۲۰۰۴.
- ↑ «زخم کهنه بر جان طاق بستان». جام جم آنلاین. ۱۱ فوریه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۰.
- ↑ شبکۀ اطلاع‌رسانی دانا: پژوهشکدۀ دورۀ ساسانی در مجموعۀ تاریخی طاقبستان راه‌اندازی می‌شود/ ثبت جهانی این مجموعه در دستور کار، نوشته‌شده در ۱۵ دی ۱۴۰۱؛ بازدید در ۲۶ دی ۱۴۰۱.
منابع
- آل‌داوود، صدیقه، طاقبستان، نمونه‌ای از نگاره‌های دوران ساسانی، زمان، ش ۴۴، آذر ۱۳۸۰، ص ۵۷–۵۸.
- آورزمانی، فریدون، نقش برجسته‌های طاقبستان، وهومن، سال ۷، ش ۱۴، ۲ خرداد ۱۳۷۷، ص ۸–۱۱.
- آریان‌پور، امیراشرف، «طاقبستان، نقش‌ها و سازهایش»، هنر موسیقی، ش ۷۹، فروردین ۱۳۸۶، ص ۳۰–۳۵.
پیوند به بیرون
- عکس‌هایی از طاق بستان بایگانی‌شده در ۲۴ ژوئیه ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine