اردشیر دوم (ساسانی)

اردشیر به معنای «او که با راستی فرمانروایی می‌کند» است. این نام در پارسی میانه به شکل Artaxšīr آمده است که خود از نام پارسی باستان Artaxšaθra گرفته شده است. شکل یونانی و ارمنی این نام به ترتیب Artaxérxēs (Αρταξέρξης) و Artašēs (Արտաշէս) است.

اردشیر فرزند هرمز دوم بود. هرمز از ۳۰۲ تا ۳۰۹ به عنوان پادشاه ایران فرمانروایی کرد. اما زمانی که مشغول شکار بود، توسط اشراف ساسانی به قتل رسید. پس از هرمز، پسرش آذرنرسه برتخت نشست اما تنها پس از چند ماه توسط وزرگان کشته شد. اشراف سپس یکی از برادران آذرنرسه را کور کردند و دیگری را که هرمز نام داشت، به زندان انداختند که البته مدتی بعد فرار کرد و به رومیان پناهنده شد. به هر ترتیب اشراف سپس شاپور نوزاد که تنها اندکی از اردشیر بزرگ‌تر بود را برتخت شاهنشاهی نشاندند. مطابق افسانه‌ها، شاپور در زمان تاج‌گذاری هنوز متولد نشده بود و تاج را بر روی شکم مادرش قرار دادند، اما در درستی این داستان تردید جدی وجود دارد؛ در هر صورت، تا شانزده سالگی شاپور دوم، بزرگان دربار و مادر وی، یعنی ایفرا هرمز، زمام اوضاع را در دست داشتند.

اردشیر پیش از اینکه به عنوان پادشاه ایران برگزیده شود، برای مدت سی و دو سال شاه نودشیرگان بود. گفته شده که او در جریان حمله امپراتور ژولیان به ایران، از خود دلاوری‌های زیادی نشان داد. شاپور دوم، در سال ۳۷۹، اردشیر را به عنوان جانشین خود و سرپرست پسرش، شاپور سوم، برگزید. احتمالاً به همین دلیل است که در نوشته‌های تاریخ‌نگاران ارمنی، از شاپور دوم به عنوان پدر اردشیر دوم نام برده شده‌است.

این پادشاه در زمان برتخت نشینی نزدیک به هفتاد ساله بود.

مهم‌ترین رویداد شاهنشاهی اردشیر دوم، اتفاقات ارمنستان بود. پاپ، فرزند آرشاک دوم و شاه ارمنستان به مدت چهار سال، در دوران شاپور دوم به قتل رسیده بود و یکی از شاهزادگان آرشاکونی (اشکانیان ارمنستان)، با نام وارازدات، از سوی رومیان به عنوان شاه جدید ارمنیان برتخت نشسته بود. با این حال، قدرت اصلی در دستان موشق مامیکونیان، یکی از اشراف ارمنی، بود. وارازدات به بهانه اینکه موشق با رومیان روابط مخفی دارد، وی را کشت. برادر موشق یعنی مانوئل در پاسخ بر شاه ارمنستان شورید و با کمک ایران، وارازدات را برکنار کرد و زرمان‌دخت همسر پاپ و مادر ارشاک سوم را برتخت فرمانروایی ارمنستان نشاند. در پاسخ به کمک ایران، مانوئل اجازه داد تا نیروهای ساسانی بدون جنگ در ارمنستان مستقر شوند.

اما این روابط دوستانه دیری نپایید. یکی از اشراف ارمنی به نام مروجان — احتمالاً اشتباهاً — به مانوئل خبر داد که سربازان ایرانی به دنبال دستگیری و کشتن او هستند. این مسئله باعث شد تا وی با نیروهای خود به ده هزار سرباز ساسانی حمله کرده و تعدادی از آنان را بکشد. خود مانوئل نیز اندکی بعد درگذشت. با این حال، امپراتور روم تئودوسیوس و اردشیر، علاقه‌ای به ایجاد دوباره درگیری در مناطق مرزی نداشتند و قرار بر این شد که پیمانی برای حل مسئله ارمنستان به امضا برسد. اما پیش از اینکه این اتفاق روی دهد، اشراف ایرانی اردشیر را به قتل رساندند. احتمالاً او نیز مانند پادشاه پیشین در پی محدود نگاه داشتن قدرت اشراف بود و همین مسئله باعث دشمنی آنان با وی شده بود. به هر صورت، شاپور سوم در سال ۳۸۴ برتخت شاهنشاهی ایران نشست و البته پیمانی که قرار بود بین اردشیر و تئودوسیوس برقرار شود را امضا کرد.

از فرزندان اردشیر دوم، نام زروان‌دخت در منابع تاریخی به چشم می‌خورد. او با خسروی چهارم ارمنی ازدواج کرد.

سکه‌های اردشیر دوم نشان می‌دهد که تاجی که برای او طراحی شد، بسیار به تاج اردشیر یکم شبیه بود. بر روی سمت دیگر سکه‌هایش، همان تصویر کلاسیک آتشکده و دو شخصی که در کنار آن ایستاده‌اند را نشان می‌دهد. وی بر روی سکه‌هایش عنوان «اردشیر، پادشاه ایرانیان» را حک کرد. تنها بر روی تعداد معدودی از سکه‌ها واژه «انیرانیان» نیز به چشم می‌خورد.

شاهان پیش از اردشیر پیروزی‌ها یا مراسم اعطای مقام خویش را بر صخره‌هایی در استان فارس نگاشته بودند، ولی اردشیر جایگاه سنگ‌نگاره‌ها را به طاق بستان در نزدیکی کرمانشاه برد، جایی که سازه‌های سنگی باستانی بسیاری دارد. یادمان بجا مانده از او باوقار است ولی سبکی رسمی و ملال‌انگیز دارد. این یادمان که در فرورفتگی‌یی چهارگوش کنده شده‌است، اردشیر را نشان می‌دهد که چهرهٔ دو مرد در دو سوی او ایستاده‌اند. همه آن‌ها ایستاده‌اند و جامه‌های گرانقیمت بر تن دارند. در این سنگ‌نگاره، پادشاه تاج شاهی را از دستان مردی که پیشتر او را اهورامزدا می‌شمردند، می‌ستاند، ولی دندانه‌های تاج او همانند تاج شاپور دوم است که همان کسی بود که در واقع اردشیر را به شاهی گماشت. هر دو پادشاه بر روی بدن کشته‌شدهٔ یک دشمن ایستاده‌اند که گویا یک رومی است، چرا که تاج او نشان از آن دارد که او یک امپراتور است. در پشت اردشیر چهره‌ای دیگر ایستاده‌است. او در دستان خود دستهٔ برسُم دارد و تاجی بر سر نهاده‌است که با دوازده پرتو خورشید آذین‌بندی شده‌است. او را که در گذشته با کسانی همچون زرتشت یا حتی آذر (ایزد آتش) می‌شناختند، امروزه مهر (میترا) می‌دانند که این دیدگاه بر پایهٔ آن بوده‌است که شخصی که دارای تاجی همانند تاج این چهره دارد، در سنگ یادبود نمرود داغ دیده می‌شود که از پیش با مهر یکی دانسته شده‌است. او بر روی یک گل نیلوفر بزرگ ایستاده‌است که هنوز به گونهٔ دقیق دانسته نیست که چه پیوند معنایی میان آنها وجود دارد.

امپراتور روم که زیر پای اردشیر است گویا ژولیان مرتد است که در ۳۶۳ به ایران تاخت و در غرب تیسفون شکست خورد. از آنجا که در دوران شاهنشاهی خود اردشیر، هیچ جنگی با روم انجام نشد و لشکرکشی ژولیان هنگامی انجام پذیرفت که اردشیر شاه آدیابن بود، می‌توان به گونه‌ای اعتمادپذیر نتیجه‌گیری کرد که اردشیر در پاسداری از ایران آنچنان جان‌فشانی کرد بود که پس از شاپور دوم، می‌توانست ادعا کند که بخشی بزرگ از پیروزی ایرانیان بر رومیان مدیون تلاش‌های او بوده‌است و این را در سنگ‌نگاره‌ای که کنده‌است بجا گذارده که در آن به گونه‌ای نمادی شاپور مقام شاهنشاهی را به او می‌بخشد و هر دو پیروزی مشترک خود بر ژولیان را جشن می‌گیرند.

یک دوری سیمین زیبا در نزدیکی ساری در استان مازندران ایران یافت شده‌است که شاهی سوار بر اسب را نشان می‌دهد که در حالی که به گونهٔ وارونه بر روی زین است نشسته‌است، به سوی دو شیر تیر می‌اندازند. تاج شاهی که بر روی بشقاب نگاشته شده، همانند تاج اردشیر دوم است و بررسی پارچه‌های نگاشته شده در آن نشان می‌دهد که با «گونهٔ خط‌دار جدیدی که با یکسری خط خمیده که گاهی به دایره و نیم‌دایره نیز تبدیل می‌شود» و در سنگ‌نگارهٔ اردشیر در طاق بستان هم بکار رفته همانند است. از این رو شاه روی بشقاب همان اردشیر دوم است.

• پیرنیا، حسن (۱۳۶۲). تاریخ باستانی ایران. تهران: انتشارات دنیای کتاب.
• زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۶۴). تاریخ مردم ایران، پیش از اسلام. تهران: مؤسسهٔ انتشارات امیرکبیر.
• زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۹۰). روزگاران. تهران: انتشارات سخن. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۹۶۱-۱۱-۱-.
• کریستن سن، آرتور (۱۳۶۷). ایران در زمان ساسانیان. ترجمهٔ رشید یاسمی. تهران: مؤسسهٔ انتشارات امیرکبیر.
• لوکونین، ولادمیر گریگورویچ (۱۳۵۰). تمدن ایران ساسانی. ترجمهٔ رضا، عنایت‌الله. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.