کوکر

چهارده و به تعریفی دیگر شانزده گونه کوکر در جهان وجود دارند که اندازه آن‌ها معمولاً بین ۲۵ تا ۳۵ سانتی‌متر و وزنشان نیز بین ۲۵۰ تا ۴۰۰ گرم است. رنگ بین انواع کوکرها نیز از نوعی به نوع دیگر متفاوت است و در شش نوع آن رنگ پرها و تا حدودی «وزن کوکر نر» با ماده بسیار تفاوت دارد اما در دیگر کوکرها نر و ماده آن بسیار شبیه به هم هستند. کوکر عموماً پرنده‌ای مهاجر است که در بیابان‌ها و دشت‌های نیمه بیابانی و خشک زندگی می‌کند و در دو فصل بهار و پاییز به سرزمین‌هایی بسیار دور دست مهاجرت می‌کند.

هفت گونه از کوکرها در ایران زندگی می‌کنند که از میان آن‌ها کوکر شکم‌سیاه معروف به باقرقره بیشترین پراکندگی را دارد و از نظر جثه نیز بزرگترین گونه کوکر است. باقرقره تقریباً در تمام مناطق ایران به جز نواحی ساحلی شمال و جنوب زندگی می‌کند.

طبق نظرات پرنده‌شناسان و نیز دوستداران طبیعت در رای‌گیری مجله پرنده‌شناسی خاورمیانه «کوکر طلایی نر» نماد پرندگان موجود در خاورمیانه شناخته شده‌است.

• باقرقره گندمی (کوکر گندمی) Pterocles coronatus
• باقرقره دم‌دراز (کوکر دم‌دراز) Syrrhaptes paradoxus
• باقرقره خال‌دار (کوکر خالدار) Pterocles senegallus
• باقرقره راه‌راه (کوکر راه‌راه) Pterocles lichtensteinii
• باقرقره شکم‌بلوطی (کوکر شکم‌بلوطی) Pterocles exustus
• باقرقره شکم‌سفید (کوکر شکم‌سفید یا کوکر طلایی) Pterocles alchata
• باقرقره شکم‌سیاه (کوکر شکم‌سیاه) Pterocles orientalis

در فصل بهار برای جفت‌گیری و تخم‌گذاری به بوته زارهای نیمه بیابانی و سرزمین‌های گرمی که پوشیده از گیاهان بوته‌ای و دانه دار است پروازمی‌کند. «کوکر ماده» در هر فصل بهار «دو» تا «سه» تخم می‌گذارد و هر دو کوکر نر و ماده به نوبت روی تخم‌ها و در لانه‌ای که به روی زمین و در میان بوته‌های دانه دار ساخته‌اند می‌خوابند. انداز تخم‌ها حدود یک سوم تا نصف اندازه تخم یک مرغ محلی است و زمینه‌ای به رنگ شیری پررنگ با خالهایی قهوه‌ای دارد. جوجه‌ها بعد ۱۸ تا ۲۱ روز از تخم بیرون می‌آیند و بعد از پنج ماه قادر به پرواز هستند. جوجه‌های نر و مادهٔ نابالغ تا زمانی که به سن پرواز نرسیده‌اند رنگ پرهایشان شبیه به هم است و از یکدیگر قابل تشخیص نیستند.

• 1. زیستگاه‌های پاییزی وزمستانی:

مغولستان، ازبکستان، قرقیزستان، بخش‌هایی از شرق روسیه و سراسر ترکیه زیستگاه‌های پاییزی و زمستانی کوکر (قطا) است.

• 1. زیستگاه‌های بهاری وتابستانی:

عربستان سعودی، کویت، عراق، هند، پاکستان، فلسطین، ایران، سوریه، امارات متحده عربی، سلطنت عمان، تونس، مراکش، و اسپانیا مهم‌ترین زیستگاه بهاری و تابستانی آن هستند.

کوکرها به هنگام مهاجرت بخصوص در فصل بهار معمولاً در گله‌هایی سه تا هشت هزارتایی پرواز می‌کنند اما پس از ورود به مناطق گرمسیری و بیابانی به گروه‌های متعدد و کوچکتری تقسیم می‌گردند. کوکرهایی که وارد ایران می‌شوند در همه جای کشور به استثناء مناطق جنگلی شمال استان هرمزگان، جنوب فارس و بخش‌هایی از کرمانشاه و کردستان و آذربایجان به زمین نشسته و لانه‌سازی می‌کنند. در کشور پادشاهی عمان این برنده حفاظت شده‌است، مسئولین حفاظت محیط زیست برای جلوگیری از شکار کوکر (قطا) به‌طور جدی می‌کوشند. در سال ۱۹۸۹ میلادی بفرمان فرمانروای عمان سلطان قابوس بن سعید هرگونه شکار برندکان به‌طور قطعی ممنوع شده‌است، وهرکس خلاف آن عمل کند مجازات و جریمه می‌شود. محبوب‌ترین منطقه برای کوکرهای مهاجر دشت صحرای دهنا در عربستان سعودی، و جلگهٔ وادی بنی خالد در پادشاهی عمان در فصل بهار که از ماه ژانویه هر سال آغاز می‌شود؛ که پوششی از بوته‌ها و گیاهان دانه دار می‌روید، که غذای اصلی و مورد علاقه کوکرها را تشکیل می‌دهند. به دلیل باتلاقی بودن ساحل رودخانهٔ وادی بنی خالد، کوکرها ترجیح می‌دهند از برکه‌هایی که در بیابان‌های این اطراف و دشت‌ها ایجاد شده‌اند آب بنوشند و این کار را به صورت دسته جمعی انجام می‌دهند. کوکرها برای رسیدن به برکه‌های آب شیرین گاه تا ۱۲۵ کیلومتر در روز پرواز می‌کنند. «قطا» یا «کوکر» پرنده‌ای بسیار کم جرات است و با دیدن انسان به شدت وحشت می‌کند. به علاوه مانند گنجشک به هیچ عنوان با قفس خو نمی‌گیرد و خانگی نمی‌شود. به همین دلیل اگر آن را در قفس کنید با دیدن اولین انسان آنچنان پر می‌زند و خود را به در و دیوار می‌کوبد تا خونین و مالین شود و بیفتد و بمیرد. تنها اندک کسانی که با آن‌ها به مهربانی رفتار می‌کنند و طرز غذای آن‌ها را می‌دانند می‌توانند کمی آن‌ها را خانگی کنند؛ ولی هیچ جایی محیط باز زندگی برای آن‌ها نمی‌شود. چنان‌که با پرواز کوکرهای مهاجر آنانی که در قفسند صدایی هم آهنگ با آن‌ها مثل (قطا قطا) یا صدای (کَرکَر) سر می‌دهند، و این نشان از دلبستگی آن‌ها به پرواز دارد.

در همه کشورهایی که در آن کوکر زندگی می‌کند تحت حمایت شدید دولت و مردم قرار دارد. خیلی از دولت‌ها عکس کوکر را روی تمبرهای پستی چاپ کرده‌اند. در سلطنت عمان در دهٔ سال ۱۹۸۱ میلادی به مناسبت ( فصل الربیع ) یعنی فصل بهار تمبری را با تصویر کوکر منتشر کرد. در کشور اسپانیا در جشن بسیار باشکوه فرهنگ و هنر اسپانیا که ظاهراً هر ساله در شهر «تالاورا» برگزار می‌شود. در غرفه‌های صنایع دستی روی همه تولیداتشان و محصولات هنری و فرهنگی آنان تصاویر کوکر طلایی نقش بسته‌است. از روسری زنانه گرفته تا بادبزن‌های دستی. علت آن نیز چنین است: دشت‌های اطراف شهر «در نزدیکی بارسلونا» در فصل بهار میزبان کوکرهای طلایی هستند و مردم ما این پرنده را نشانه زیبایی و حاصلخیزی می‌دانند و به عنوان هویت و نشانه شهر کوچکمان پذیرفته‌اند و بسیار دوستشان می‌دارند.

کوکر یکی از مشهورترین پرنده‌های بادیه است مخصوصاً در منطقهٔ خاورمیانه. در دشت‌ها وپایه کوه‌های سلطنت عمان این پرنده با مجموعه‌های بسیار بزرگ دیده می‌شود. (أسراب) مجموعه‌های سی صدتاهی و حتی هفت صد تاهی طلایی رنگ در نگار آب دانها و چشمه‌ها دیده می‌شود. این پرنده بی‌نظیر در فصل بهار به دشت گستردهٔ بین «جده حراسیس» و رمال آل وهیبه در صحرای پهناور منطقه شرقی کوچ می‌کند و تأثیری‌گذاری آن بر منطقه باعث شده که نوعی فرهنگ و تفریح در بین تمام ساکنین به وجود آید. طلایی بودن این پرنده هم از نظر رنگ و زیباایست و هم از نظر اهمیت طلایی آن برای این مناطق است.

«قطا» یا «کُوکَر» چند نوع هستند، و در نزد عامت مردم به (الصَیَاح) معروف است. بمعنای (فریاد زدن)، چونکه این پرنده با صدای (قطا قطا) یا (کَرکَر) می‌نالد. بنابراین آن را (کوکر) و به عربی (قطا) نامیده شده‌است. در واقع «کوکر» نر مجموعه‌ای هنرمندانه از درهم آمیختن رنگین کمانی از رنگ‌های: سرخ زعفرانی، سرخ جگری، سبز یشمی، زرد طلایی، زرد آجری، قهوه‌ای روشن، سفید برفی و سیاه زاغی، خاکستری روشن و نیز نارنجی پررنگ است. ماده آن نیز با سینه‌ای سفید و پشتی زرد رنگ همراه با خطوط راه راه سیاه و سفید و زرد آجری زیبایی خاص و چشمگیر خودش را دارد. کوکر پرنده‌ای است (کند راه)، یعنی هنگام راه رفتن به کندی حرکت می‌کند. (سرب) مجموعده‌ای از پرندهٔ قطا (کوکر) در نزدیکی غدیر آب می‌نشینند، وآهسته آهسته به طرف آب می‌روند تا اینکه به غدیر آب برسند، بدین سبب گروهی از عرب‌های پیشین راه رفتن بعضی خانم‌های ناز دار وکرشمه جو، به راه رفتن (قطا) تشبیه نموده‌اند.

کوکر همچنین جزو پرندگان پر صداست و چه به هنگام پرواز و چه در وقت دانه چینی و جفت‌گیری با صدایی شبیه به غو غو کردن به نحو دلنشینی آواز می‌خواند و روح دشت و صحرا شاد می‌کند.

• الفاضل، عبدالله، فاضل. (طیور فی الکویت) . دار الکویت للطباعة والنشر، الفروانیة، کویت، چاپ اول، سال انتشار ۲۰۰۵ میلادی به (عربی).
• دکتر:، العلوی، هادی، «(عالم الطیور والحیوانات) »، دار العودة، بیروت، لبنان، چاپ سال ۱۹۸۸ میلادی به (عربی).
• محمدیان، کوخری، محمد، “ «به یاد کوخرد» “، ج۲. چاپ اول، دبی: سال انتشار ۲۰۰۳ میلادی.
• عطاءالله، سمیر، (موسوعة المعلومات العامة) . دار عطاءالله للنشر والتوزیع، بیروت، لبنان، چاپ هشتم، سال انتشار ۱۹۸۴ میلادی به (عرب).
• دکتر:جبرائیل، جبور، سلیمان، (البدو والبادیه) دار العلم للملایین: بیرت، چاب اول، انتشار سال ۱۹۸۸ میلادی. (به عربی).
• الرواحی، سالم، بن سلیمان، البهلاوی، «(الحَیاة البَریَة فی سَلطَنَت عُمان) »، دار المعرفة، بیروت، سال انتشار ۲۰۰۷ میلادی به (عربی).