الفبای قرقیزی
الفبای قرقیزی (قرقیزی: Кыргыз алфавити، قیرعیز الفابیتی , Yañalif: Qьrƣьz alfaviti) الفبای مورد استفاده برای نوشتن زبان قرقیزی هستند. زبان قرقیزی از الفباهای زیر استفاده میکند:
- خط سیریلیک که بهطور رسمی در جمهوری قرقیزستان استفاده میشود.
- افبای عربی-فارسی که بهطور رسمی در بین اقلیت قرقیز ساکن افغانستان، پاکستان و چین (در ولایت خودمختار قزلسو قرقیز و ولایت خودمختار ایلی قزاق در سینکیانگ) استفاده میشود.
- خط بریل قرقیزی
الفبای عربی-فارسی بهطور سنتی پیش از معرفی اولین الفبای لاتین در سال ۱۹۲۷ برای نوشتن قرقیزی استفاده میشد. امروزه در چین برای نوشتن زبان قرقیزی اقلیت ساکن آنجا از الفبای عربی استفاده میشود. الفبای ترکی جدید (ینگهالفبا) در دهه ۱۹۳۰ برای زبان قرقیزی در اتحاد جماهیر شوروی استفاده میشد تا اینکه با خط سیریلیک جایگزین شد. الفبای سیریلیک قرقیزی اکنون الفبای مورد استفاده در قرقیزستان است. این الفبا شامل ۳۶ حرف: ۳۳ از الفبای روسی با ۳ حرف اضافی برای صداهای ویژه زبان قرقیزی است: Ң، Ү، Ө.
نمودار متناظر حروف
نمودار متناظر چهار الفبای قرقیزستانی: الفبای سیریلیک قرقیزی و بریل قرقیزی مورد استفاده در قرقیزستان، الفبای لاتین قرقیزی مورد استفاده در قرقیزستان ۱۹۲۸–۱۹۳۸ و الفبای عربی قرقیزی مورد استفاده در افغانستان، پاکستان و سینکیانگ چین در زیر آمدهاست. در این نمودار متناظر، الفبای سیریلیک به ترتیب رسمی نوشته شدهاست. معادلهای عربی و لاتین به ترتیب حروف الفبای رسمی آنها نوشته نشدهاند، اما برای سهولت درک، در اطراف سیریلیک فهرست شدهاند.
| سیریلیک | نام | بریل | عربی-فارسی | واجنویسی بیجیان/پیسیجیان | واجنویسی پیاییو) | لاتین (۱۹۲۸–۱۹۳۸) | آوانگاری بینالمللی |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| А а | а (a) | ⠁ | ا | A a | A a | A a | /ɑ/ |
| Б б | бе (be) | ⠃ | ب | B b | B b | B ʙ | /b/ |
| В в | ве (v) | ⠺ | ۋ | V v | V v | V v | /v/, /w/ |
| Г г | ге (ge) | ⠛ | گ غ* | G g | G g, Ğ ğ | G g, Ƣ ƣ | /ɡ/, /ʁ/, /ɢ/ |
| Д д | де (de) | ⠙ | د | D d | D d | D d | /d/ |
| Е е | e (e) | ⠑ | ە | E e | E e | E e | /e/ |
| Ё ё | ё (ë) | ⠡ | ي+و(يو) | Yo yo | Yo yo | Jo jo | /jo/ |
| Ж ж | же (zhe) | ⠚ | ج | J j | J j | Ç ç (Ƶ ƶ from 1938) | /d͡ʒ/, both /d͡ʒ/ and /ʒ/ since 1938 |
| З з | зе (ze) | ⠵ | ز | Z z | Z z | Z z | /z/ |
| И и | и (i) | ⠊ | ى | I i | İ i | I i | /i/ |
| Й й | ий (iy) | ⠯ | ي | Y y | Y y | J j | /j/ |
| К к | кa (ka) | ⠅ | ك ق* | K k | K k, Q q | K k, Q q | /k/, /q/, /χ/ |
| Л л | эл (el) | ⠇ | ل | L l | L l | L l | /l/, /ɫ/ |
| М м | эм (em) | ⠍ | م | M m | M m | M m | /m/ |
| Н н | эн (en) | ⠝ | ن | N n | N n | N n | /n/ |
| Ң ң | ың (yng) | ⠽ | ڭ | Ng ng | Ñ ñ | Ꞑ ꞑ | /ŋ/, /ɴ/ |
| О о | о (o) | ⠕ | و | O o | O o | O o | /o/ |
| Ө ө | ө (ö) | ⠌ | ۅ | Ö ö | Ö ö | Ɵ ɵ | /ø/ |
| П п | пe (pe) | ⠏ | پ | P p | P p | P p | /p/ |
| Р р | эр (er) | ⠗ | ر | R r | R r | R r | /r/ |
| С с | эс (es) | ⠎ | س | S s | S s | S s | /s/ |
| Т т | те (te) | ⠞ | ت | T t | T t | T t | /t/ |
| У у | у (u) | ⠥ | ۇ | U u | U u | U u | /u/ |
| Ү ү | ү (ü) | ⠧ | ۉ | Ü ü | Ü ü | Y y | /y/ |
| Ф ф | эф (ef) | ⠋ | ف | F f | F f | F f | /f/ |
| Х х | ха (kha) | ⠓ | ح | H h | H h | H h | /χ/, /k/ |
| Ц ц | це (tse) | ⠉ | (ت+س (تس | C c | C c | Ts ts | /t͡s/ |
| Ч ч | че (che) | ⠟ | چ | Ch ch | Ç ç | C c | /t͡ʃ/ |
| Ш ш | ша (sha) | ⠱ | ش | Sh sh | Ş ş | Ş ş | /ʃ/ |
| Щ щ | ща (shcha) | ⠭ | - | Shch shch | Şç şç | Şc şc | /ʃt͡ʃ/, /ʃː/ |
| Ъ ъ | ажыратуу белгиси (azhyratuu belgisi) | ⠷ | - | ” | - | - | * |
| Ы ы | ы (y) | ⠮ | ى | Y y | I ı | Ь ь | /ɯ/ |
| Ь ь | ичкертүү белгиси (ichkertüü belgisi) | ⠾ | - | ’ | - | - | * |
| Э э | э (e) | ⠪ | ە | E e | E e | E e | /e/ |
| Ю ю | ю (yu) | ⠳ | ي+ۋ(يۋ) | Yu yu | Yu yu | Ju ju | /ju/, /jy/ |
| Я я | я (ya) | ⠫ | ي+ا(يا) | Ya ya | Ya ya | Ja ja | /ja/, /jɑ/ |
حرف H در الفبای قرقیزی وجود ندارد. در عوض، حرفی بیصدا جایگزین آن شد. (به عنوان مثال "Шаар (Shaar)" (شهر) در قرقیزستان با Shahar/Şähär/Şəhər در سایر زبانهای ترکی مطابقت دارد)
- К (K) – ک تبدیل به ق (س) اگر قبل از حروف a, о, u, ы باشد.
- Г (G) – گ تبدیل به غ (Ğ) اگر با حروف a, о, u, ы قبل یا بعد از آن قرار گیرد.
نمونه متن
ماده ۱ اعلامیه جهانی حقوق بشر
| قرقیزستان در {{سخ}} خط سیریلیک | قرقیزستان در {{سخ}} خط عربی | نویسهگردانی {{سخ}} (مستقر در ترکیه، توسط PAU) | قرقیزستان در {{سخ}} خط لاتین (بر اساس یانالیف) (۱۹۲۸–۱۹۳۸) | رونویسی IPA | انگلیسی |
| Bardыk adamdar өz беделинде жана ukuktarыnda эркин жана тең ukuktuu و jaralat. آلاردын аң-сезими من ابیایری بار ژنا بیری-بیرینه بیر تووگاندык مامیله кылууга тийиш. | باردیق ادامدار ۅز بهدهلینده جانا ۇقۇقتاریندا هرکین جانا تهڭ ۇقۇقتۇۇ بولۇپ جارالات. الاردین اڭ-سهزیمی مهنهن ابئییری بار جانا بئری-بئرینه بئر تۇۇعاندیق مامئله قیلۇعا تییش. | بردیق آدامدار اؤز بدلینده جانا اوقوتاریندا ارکین جانا تن اوقوتو بولوپ جارالات. Alardın añ-sezimi menen abiyiri bar jana biri-birine bir tuuğandıq mamile qıluuğa tiyiş. | Bardьq adamdar ɵz ʙedelinde çana uquqtarьnda erkin çana teꞑ uquqtuu ʙolup çaralat. Alardьn aꞑ‑sezimi menen aʙijiri ʙar çana ʙiri‑ʙirine ʙir tuuƣandьq mamile qьluuƣa tijiş. | bɑrd̪ɯχ ɑd̪ɑmd̪ɑr øz bed̪elind̪e d͡ʒɑnɑ uquχt̪ɑrɯnd̪ɑ erkin d͡ʒɑnɑ t̪eŋ uχuqt̪u: ɫt boɒup. ɫɑrd̪ɯn ɑɴ-sezimi منن ɑbijiri bɑr d͡ʒɑnɑ biri-birine bir t̪u:ʁɑnd̪ɯχ mɑmilje qɯɫu:ʁɑ t̪ijiʃ. | همه انسانها آزاد به دنیا میآیند و از نظر حیثیت و حقوق برابر هستند. آنها دارای عقل و وجدان هستند و باید نسبت به یکدیگر با روحیه برادری رفتار کنند. |
عربی
جدول زیر ترتیب حروف قرقیزی را نشان میدهد، زیرا ترتیب حروف بر اساس اینکه به الفبای عربی یا سیریلیک نوشته شده باشد متفاوت است.
در نسخههای قبلی الفبا، «ییی» برای نشان دادن ы/и استفاده میشد. «ییی» در عوض برای نشان دادن й استفاده میشد. این اصلاح احتمالاً به دلیل نقش تاریخی «ییی» در نمایندگی صدای /e/ لغو شدهاست. اگرچه «ییی» هرگز جدای از املای استاندارد شده فارسی یا جغتایی نبود، احتمالاً بهعنوان گونهای کتبی در بازنمایی /e/ سابقه داشتهاست و نقش امروزی آن در پشتو و اویغور نیز نماینده /e/ است.
جستارهای وابسته
- زبان قرقیزی
- رومی شدن قرقیزستان
منابع
- ↑ "Kyrgyz alphabet, language and pronunciation". omniglot.com. Retrieved 2021-08-09.
- ↑ no phonemic value; only found in borrowings
- ↑ Kyrgyz edition of Universal Declaration of Human Rights