آچمز

انواع آچمز

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

در نمودار بالا، اسب سیاه در خانه e۶ آچمز مطلق است؛ زیرا در صورت حرکت اسب سیاه، مهره شاه سیاه، مورد کیش قرار می‌گیرد و بنابر این، حرکت اسب سیاه، قانونی نیست. در همین نمودار اسب سفید نیز آچمز نسبی است؛ زیرا در صورت حرکت اسب سفید از خانه b۴، سیاه می‌تواند رخ خودی را با وزیر حریف در خانه b۱، تعویض کند. البته حرکت اسب سفید، منع قانونی ندارد، اما وزیر ارزش نسبی بیشتری دارد و تعویض آن با رخ، مقرون به صرفه نیست.

دو نوع آچمزی بر حسب توانایی حرکت شطرنج باز آچمز شده وجود دارد:

• آچمزی مطلق

اگر هدف آچمزی شاه باشد، آچمزی، آچمزی مطلق نامیده می‌شود. در آچمزی مطلق مهرهٔ آچمز هرگز نمی‌تواند تکان بخورد، چون خط کیش باز می‌شود و شاه نمی‌تواند خورده شود.

• آچمزی نسبی

اگر هدف آچمزی چیزی غیر از شاه مثلاً وزیر یا رخ یا حتی خانه‌ای خالی باشد که اهمیت استراتژیکی دارد (مانند خانهٔ ماتی که با تصرف آن می‌توان حریف را مات کرد) آچمزی نسبی اتفاق افتاده‌است. در این وضعیت از نظر قانونی می‌توان مهرهٔ آچمز حرکت داد اما معمولاً حرکت آن به ضرر جدی مانند از دست دادن مهره یا مات شدن می‌انجامد.

به‌طور خلاصه، حرکت دادن آچمز شاه ممکن نیست، حرکت دادن آچمز وزیر و سایر مهره‌ها نیز معمولاً به زیان شطرنج‌باز است. در وضعیت‌های خاص و نادری در بازی عملی ممکن است بتوان مهرهٔ آچمز را حرکت داد (البته به جز آچمز شاه) آن هم در صورتی که مهرهٔ آچمز با حرکت خود به مهره‌ای باارزش‌تر یا هم‌ارزش مهرهٔ آچمز خودی حمله کند یا اینکه تهدید خطرناکی مانند حالت مات ایجاد کند که به آن تاکتیک ضد آچمزی می‌گویند.

• در شکل بالا، خط قرمز آچمزی مطلق و خط زرد آچمزی نسبی را نشان می‌دهد.

در این شکل، فیل سفید، اسب سیاه را در قطر سفید آچمز کرده‌است، چون مهرهٔ هدف شاه است، اسب سیاه نمی‌تواند از جایش تکان بخورد، آچمزی اسب سیاه در این شکل آچمزی مطلق است. در ستون بی، رخ سیاه اسب سفید را آچمز کرده‌ است. چون مهرهٔ هدف شاه نیست، اسب سفید می‌تواند حرکت کند که البته حرکت بدی است و برای سفید گران تمام می‌شود، چراکه با برخاستن اسب، رخ سیاه، وزیر سفید را می‌زند. آچمزی اسب سفید در این شکل آچمزی نسبی است.

توضیح شرایط در بازی شطرنج

در این وضعیت سه مهره شرکت دارند که هر سه آن‌ها در یک خط (ردیف یا ستون یا قطر) قرار می‌گیرند:

• مهرهٔ نخست مهرهٔ آچمز کننده است که مهرهٔ حریف را زیر ضرب گرفته و آن را آچمز کرده‌ است. تنها مهره‌هایی که می‌توانند آچمز کنند مهره‌هایی با حرکت قطری و طولی-عرضی نامحدود هستند یعنی وزیر، رخ و فیل ولی مهره‌های شاه، اسب و سرباز چنین قابلیتی ندارند.
• دوم مهرهٔ آچمز شده که مجبور است در جای خود بماند. تمام مهره‌ها ممکن است در موقعیت آچمز قرار گیرند به جز شاه که باید از موقعیت کیش خارج شود.
• مهره سوم یعنی مهرهٔ هدف آچمزی معمولاً شاه یا وزیر است اما در برخی وضعیت‌های خاص ممکن است مهره‌های دیگر یا حتی خانه‌ای که تصرف آن اهمیت خاصی دارد هم باعث آچمز یک مهره شوند.

در زبان انگلیسی از کلمه Pin (پین) برای این مفهوم استفاده می‌شود که به معنی سوزن است به مفهوم استعاری از میخ (سوزن) کوب. واژه آچمز ترکی، و محرف واژه ترکیِ آچیلماز به معنی باز نشونده است. به طور ساده‌تر آچمز یعنی «مسدود» یا «میخکوب».

• شطرنج
• قلعه(شطرنج)
• چنگال (شطرنج)
• آن‌پاسان
• ترفیع پیاده

• مایزلیس، ایلیا لویچ (۱۳۷۸)، «ترکیب»، تئوری بنیادی شطرنج، ترجمهٔ رضا رضایی، تهران: ساغر و فرزین، ص. ۹۰ تا ۹۲، شابک ۵-۱۹-۰۰۰۶۹۶-۴