پیاده (شطرنج)

مهره‌های شطرنج در ابتدا با نام‌های پیاده‌نظام، سواره‌نظام، فیل و ارابه به همراه شاه و وزیر شناخته می‌شدند. با گذشت زمان، نام مهره‌ها تغییر کرد و مهره‌ها به نام‌های امروزی درآمدند. امروزه، پیاده‌نظام با عنوان پیاده یا سرباز شناخته می‌شود و همهٔ سربازان یک شکلند؛ اما در برخی مقاطع، سربازان متفاوت بودند.

در اصل به پیاده، پاداتی (padati) می‌گفتند که از سانسکریت آمده بود. پارسیان آن را پیاده و اعراب بیدق نامیدند. در لاتین پیاده با عنوان pedonis ,pedo یا pedes شناخته می‌شد که همگی سرباز معنی می‌دادند. این واژه‌ها به همین معنی و به شکل pion وارد زبان فرانسوی شدند. این واژه در انگلیسی-فرانسوی به شکل poun و در انگلیسی به شکل Pawn درآمد.

امروزه از مجموعه شطرنج استانتون برای بازی‌های رسمی استفاده می‌شود که برای اولین بار در ۱۸۴۹ طراحی و ساخته شد. این اتفاق به دلیل نارضایتی بازیکنان بین‌المللی از نوع مهره‌ها بود؛ چرا که به علت تفاوت شکل قطعه‌ها، بازیکنان نمی‌توانستند به درستی مهره‌ها را تشخیص بدهند. این مجموعه به سرعت فراگیر و بین بازیکنان شطرنج جهان شناخته شد.

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

نحوهٔ حرکت و گرفتن ضربه توسط پیاده

هر بازیکن (سفید و سیاه) در ابتدای بازی هشت پیاده دارد. پیاده‌های سفید در آغاز بازی در ردیف دوم و پیاده‌های سیاه در ردیف هفتم قرار دارند. بر خلاف سایر مهره‌های شطرنج، پیاده‌ها نمی‌توانند به عقب حرکت کنند. پیاده‌ها می‌توانند در حرکت اول خود یک یا دو خانه به جلو بروند و در ادامه تنها می‌توانند یک حرکت رو به جلو داشته باشند. (این قانون برای هر پیاده جداگانه صدق می‌کند) در این دیاگرام، پیادهٔ سفید خانهٔ c2 در حرکت اول خود است. پس می‌تواند به خانهٔ c3 یا c4 حرکت کند اما پیادهٔ سیاه g5 از آنجا که در حرکت اول خود نیست، تنها می‌تواند به g4 برود.

پیاده‌ها تنها مهره‌های جلوی خود را به صورت مورب تا یک خانه مورد هدف قرار می‌دهند. بدین صورت یک پیاده در بهترین حالت تنها می‌تواند دو مهره را هدف بگیرد. در دیاگرام مقابل در صورتی که یکی از مهره‌های سیاه در خانه‌های b3 یا d3 باشد، سفید می‌تواند با سرباز آن مهره را بزند. همین عمل می‌تواند برای سرباز سیاه در خانه‌های f4 و h4 میسر شود.

حرکت پیاده‌ها در آغاز بازی به هدف گشودن خطوط برای سوارها صورت می‌گیرد. به همین دلیل غالباً آغاز گشایش‌ها در ستون e و d صورت می‌گیرد تا راه فیل‌ها باز شود. اما در همه گشایش‌ها اینگونه نیست.

نوع دیگری از گرفتن مهره‌ها در شطرنج آن‌پاسان است. اختراع این حرکت در شطرنج به پیش از سده پانزدهم میلادی بازمی‌گردد. آن‌پاسان یک حرکت ویژه در شطرنج محسوب می‌شود و تحت قوانین خاصی می‌تواند برای سرباز انجام شود. به عنوان مثال در صورتی که پیاده خودی از ردیف دوم به ردیف چهارم حرکت کند و پیاده حریف نیز در حرکت خودش با سرباز به همان ردیف برود، در این حرکت پیاده خودی می‌تواند سرباز حریف را برداشته و پشت آن قرار بگیرد. این حرکت تنها در اولین نوبت قابل انجام است و در حرکت بعدی امکان انجام آن وجود ندارد.

هرگاه هر کدام از پیاده‌های سفید یا سیاه به آخرین خانه در ستون مقابل خود برسند، که برای سفید ردیف هشتم و برای سیاه ردیف اول محسوب می‌شود، می‌توانند ترفیع یا ارتقا پیدا کنند. پیاده در هنگام ترفیع می‌تواند به هر مهره‌ای به جز شاه و خودش تبدیل شود. این حرکت بلافاصله بعد از رسیدن پیاده به عرض آخر میسر می‌شود و در همان حرکت پیاده به ترفیع می‌رسد. بازیکن‌ها اغلب قوی‌ترین مهره، یعنی وزیر را وارد بازی می‌کنند (فرزین شدن) اما با توجه به شرایط بازی و تاکتیک شطرنج‌باز ممکن است وارد کردن مهره‌ای ضعیف‌تر نتیجهٔ بهتری داشته باشد.

پیادهٔ منفرد وزیر

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

پیادهٔ منفرد وزیر که برای سفید شکل گرفته‌است

پیاده‌ای که از پیاده‌های مجاور خود جدا شده باشد، پیادهٔ ایزوله شده نامیده می‌شود. پیادهٔ ایزوله وزیر در هنگامی اتفاق می‌افتد که این اتفاق برای سرباز خانه d رخ دهد. پیادهٔ منفرد وزیر می‌توانند در گشایش‌های گامبی وزیر پذیرفته شده، دفاع اسلاو، دفاع تاراش، هندی واریانت لنینگراد، سیسیلی آلاپین و کاروکان پانوف پدید بیاید.

سفید دارای پیاده منفرد وزیر می‌تواند به حمله در جناح شاه بپردازد و پیاده خانه‌های مهم e5 و c5 را کنترل کند. سفید همچنین باید تلاش کند تا از تعویض سوارها به خصوص سوار سبک جلوگیری کند. سیاه اما به عنوان دفاع کننده باید سعی کند تا سوارها را تعویض کند و با رسیدن به آخر بازی از ضعف فاصله بین پیاده‌ها استفاده نماید. همچنین سیاه می‌تواند با قرار دادن سوار خود در خانهٔ جلوی پیادهٔ ایزوله سفید (d5) از پیشروی آن جلوگیری کند.

در شکل مقابل، سفید دارای پیادهٔ منفرد وزیر است. اگرچه ممکن است سیاه با داشتن دو جزیرهٔ پیاده‌ای، در ظاهر برتری بیشتری داشته باشد، اما سفید دو خانهٔ استراتژیک e5 و c5 را در دست دارد. پیادهٔ منفرد وزیر در وسط بازی غالباً مناسب و در آخر بازی عمدتاً نامناسب است؛ چرا که با رسیدن به آخر بازی، سفید تهدیدهای کمتری روی شاه سیاه دارد و به همین خاطر توجه زیادی روی گرفتن این پیاده پدید می‌آید.

مهره‌های شطرنج با توجه به عواملی مانند قدرت مانور و عملکرد، تعداد خانه‌هایی که به آن دسترسی دارند، تعداد خانه‌هایی که تحت کنترل دارند و میزان خطر و قدرت حمله ارزشیابی می‌شوند. در میان مهره‌های شطرنج، پیاده با ارزش نسبی یک، کمترین ارزشیابی را در میان مهره‌ها دارد.

نماد
مهره	پیاده	اسب	فیل	رخ	وزیر
ارزش	۱	۳	۳	۵	۹

توسط یونی‌کد برای پیاده دو کد تعریف شده‌است:

♙ U+2659 پیاده سفید شطرنج (HTML ♙)

♟ U+265F پیاده سیاه شطرنج (HTML ♟)

در ادبیات و متون قدیمی فارسی، از کلمه بیدق به جای پیاده استفاده می‌شده‌است. مسئله به انتهای صفحه رسیدن سرباز و ترفیع آن، مورد بحث افراد زیادی بوده‌است. عفیف‌الدین تلمسانی وزیر شدن سرباز را مانند این می‌داند که انسانی حقیر، به جایگاهی والا برسد و دچار کبر و غرور شود.

معنی: «قبل از قلعه، بیدق کم ارزش جلو افتاد و بیدق آخرین مهره‌ای است که قبض و بسط از آن اوست. هیچ خیری در دنیا و نعمت‌هایش نیست؛ وقتی که شاهین به پایین کشیده می‌شود و مرغابی اوج می‌گیرد.»

ار سویی دیگر ناصرخسرو با تعبیری دیگر، به بزرگی رسیدن سرباز را نشانه‌ای از عدالت اجتماعی می‌داند که موضوعی پسندیده‌است.

ناصرخسرو در این بیت به بزرگی رسیدن سرباز را نشانهٔ فروتنی می‌داند. به عقیدهٔ او، تواضع، انسان‌های کوچک را همچون سرباز، به منزلت بالا می‌رساند.

همچنین سعدی در گلستان می آورد: پیاده عاج چو عرصه شطرنج به سر می‌برد فرزین می‌شود.

از طرفی سلمان ساوجی نیز سرباز را بی‌ارزش می‌داند و بی‌مقدار بودن برخی افراد را به مهرهٔ سرباز تشبیه می‌کند.