حرم امام حسین
مدفن حسین یا حرم حسین بن علی که در گفتار عامیانه شیعیان و هواداران او حرم امام حسین گفته می‌شود در کربلا، مدفن ابی عبدالله حسین بن علی، مشهور به پیشوای سوم شیعیان است که در زمان خلافت یزید بن معاویه ، در مخالفت با وی جنگید و روز عاشورا، ۱۰ محرم الحرام سال ۶۱ هجری قمری برابر با چهارشنبه ۲۱ مهر ۵۹ هجری خورشیدی (۱۳ اکتبر ۶۸۰ میلادی) در بیابانِ نینوا (کربلای کنونی در کشور عراق) کشته شد و پس از چند روز همان‌جا به خاک سپرده شد. امروزه آرامگاهش تبدیل به محلی برای زیارت شیعیان شده‌است. در این حرم، حسین، به همراه علی اکبر در پایین پا و علی اصغر بر سینه در ضریح دفن‌اند. همچنین بیشتر کشته‌شدگان کربلایی در نبرد کمی آن‌سوتر در حرم به خاک سپرده شده‌اند. در شمال شرقی حرم حسین بن علی، حرم عباس بن علی قرار دارد. مابین دو حرم را بین الحرمین می‌گویند.
| حرم حسین بن علی | |
|---|---|
حرم امام حسین | |
| دین | |
| وابستگی | شیعه |
| مکان | |
| مکان |  کربلا، عراق |
| مختصات | ۳۲°۳۶′۵۹″شمالی ۴۴°۰۱′۵۶″شرقی / ۳۲٫۶۱۶۳۶۵°شمالی ۴۴٫۰۳۲۳۱۳°شرقی |
| معماری | |
| گونه | مسجد |
| آغاز ساخت | ۶۸۰ میلادی |
موقعیت
حرم حسین بن علی در میانه کربلا، شهری در هشتاد کیلومتری نجف و صد کیلومتری بغداد است. موقعیت جغرافیایی این شهر ۳۲ درجه و ۴۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۳ درجه و ۵۰ دقیقه طول شرقی است.
تاریخچه حرم
گاهشمار حرم
| نوع عملیات | سال قمری | سال شمسی | به دستور | توضیحات |
|---|---|---|---|---|
| تدفین | ۶۱ | ۵۹ | خاندان بنی اسد | تدفین در ۱۲ محرم |
| اولین بنا | ۶۹ | ۶۷ | مختار ثقفی | ساخت بنا روی قبر و گنبد اجری و گچی |
| گسترش | ۱۳۲ | ۱۲۸ | ابو العباس سفاح | ساخت بنایی سرپوشیده کنار آرامگاه |
| تخریب | ۱۴۶ | ۱۴۲ | ابو جعفر منصور | ویران شدن بنای سرپوشیده |
| بازسازی | ۱۵۸ | ۱۵۴ | مهدی عباسی | نوسازی حرم |
| تخریب | ۱۷۱ | ۱۶۶ | هارون رشید | تخریب کامل |
| بازسازی | ۱۹۳ | ۱۸۸ | امین | نوسازی |
| تخریب | ۲۳۶ تا ۲۴۷ | ۲۲۹
تا ۲۴۰ | متوکل عباسی | تخریب در چند مرتبه |
| تخریب | ۲۴۷ | ۲۴۰ | متوکل عباسی | تخریب کامل و شخم زدن زمین و به آب بستن |
| بازسازی | ۲۴۷ | ۲۴۰ | منتصر عباسی | ساخت بنای جدید |
| گسترش | ۲۷۳ | ۲۶۵ | محمد بن محمد بن زید | نوسازی و گسترش |
| گسترش | ۲۸۰ | ۲۷۲ | داعی علوی گنبدی | ساخت گنبد بالا آرامگاه |
| گسترش | ۳۶۷ | ۳۵۶ | عضد الدوله دیلمی | نوسازی گنبد و ساخت ضریح و ساخت چهار رواق |
| گسترش | ۳۹۷ | ۳۸۵ | عمران بن شاهین | ساخت مسجد متصل به حرم |
| آتش‌سوزی | ۴۰۷ | ۳۹۵ | - | آتش‌سوزی به علت سقوط شمع |
| ترمیم | ۴۰۷ | ۳۹۵ | حسن بن سهل | ترمیم بعد از آتش گرفتن |
| ترمیم | ۴۷۹ | ۴۶۵ | ملکشاه سلجوقی | نوسازی دیوارها |
| نوسازی | ۶۲۰ | ۶۰۲ | ناصر الدین الله عباسی | ساخت ضریح جدید |
| گسترش | ۷۶۷ | ۷۴۴ | سلطان اویس جلایری | ساخت گنبد داخلی و صحن جدید |
| گسترش | ۷۸۶ | ۷۶۳ | سلطان احمد اویس | ساخت گلدسته طلا و توسعه صحن |
| تذهیب | ۹۱۴ | ۸۸۷ | شاه اسماعیل صفوی | تذهیب حرم و اهدایی ۱۲ چراغدان طلا |
| نوسازی | ۹۲۰ | ۸۹۳ | شاه اسماعیل صفوی | ساخت صندوقی از چوب ساج برای آرامگاه |
| نوسازی | ۹۳۲ | ۹۰۵ | شاه اسماعیل صفوی دوم | ساخت ضریح مشبک از نقره |
| بازسازی | ۹۸۳ | ۹۵۴ | علی پاشا | نوسازی گنبد |
| کاشی کاری | ۱۰۳۲ | ۱۰۰۲ | شاه عباس صفوی | کاشی کاری گنبد و ساخت ضریح مسی |
| گچکاری | ۱۰۴۸ | ۱۰۱۷ | سلطان مراد چهارم | گچ کردن گنبد از بیرون |
| تزئین | ۱۱۵۵ | ۱۱۲۱ | نادر شاه افشار | تزئین بناهای |
| طلاکاری | ۱۲۱۱ | ۱۱۷۵ | آقا محمد خان قاجار | طلاکاری گنبد |
| یورش | ۱۲۱۶ | ۱۱۸۱ | وهابی‌ها | ویران شدن ضریح و رواق و خسارت به طلا کاری‌ها گنبد و سرقت در غارت کربلا |
| ترمیم | ۱۲۲۷ | ۱۱۹۱ | فتحعلی شاه قاجار | نوسازی حرم و طلاکاری گنبد |
| طلاکاری | ۱۲۳۲ | ۱۱۹۶ | فتحعلی شاه قاجار | ساخت ضریح نقره ای و طلاکاری ایوان |
| نوسازی | ۱۲۵۰ | ۱۲۱۳ | فتحعلی شاه قاجار | نوسازی گنبد و بارگاه |
| گسترش | ۱۴۰۵ | ۱۳۶۳ | صدام حسین | ساخت بین الحرمین |
| یورش | ۱۴۱۱ | ۱۳۶۹ | صدام حسین | تخریب بخشی از طلاکاری گنبد و آسیب به دیوارها در خیزش شعبانیه |
| ترمیم | ۱۴۱۴ | ۱۳۷۲ | صدام حسین | ترمیم اماکن آسیب دیده |
| گسترش | ۱۴۱۵ | ۱۳۷۳ | شیعیان عراق | گسترش و درخت کاری |
| مسقف کردن | ۱۴۱۸ | ۱۳۷۶ | مدیریت آستان قدس حسینی | مسقف کردن صحن‌های اطراف ساختمان حرم |
| سنگفرش کردن | ۱۴۳۵ | ۱۳۹۳ | وزارت بازسازی و مسکن عراق | سنگفرش کردن و افزودن خدمات رفاهی ارتباطی و امدادی و نظارتی |
| گسترش | ...
در حال انجام | ...
در حال انجام | ستاد بازسازی عتبات عالیات ایران | ساخت صحن عقیله بنی هاشم و ساخت موزه و کتابخانه در چهار طبقه |
پس از کشته شدن حسین بن علی و اصحاب وی در سرزمین کربلا، قبیله بنی‌اسد با کمک فرزندش علی ابن حسین (که کالبد پدر و عمویش عباس ابن علی را به تنهایی دفن کرد) کالبد حسین بن علی و اصحابش را دفن کردند. بنی‌اسد برای قبر حسین بن علی نشانه‌ای در نظر گرفتند و درخت سدره‌ای را علامت آن ساختند. در زمان بنی‌امیه شیعیان به زیارت قبر وی می‌آمدند و قبر مشخص بود.
بناهای پیشین
نخستین ساخت بنای آرامگاه حسین بن علی را به مختار بن ابوعبید ثقفی (پس از قیامش) و بعضی به بنی اسد نسبت می‌دهند که مصالح آن از گچ و آجر بوده و در نزدیکی آن مسجدی بوده‌است که این آرامگاه در عهد بنی عباس بدستور هارون الرشید ویران شد و خانه‌های شیعیان همجوار آن خراب گشته و قبر را شخم زدند و درخت سدره‌ای که بنی‌اسد جهت علامت قبر کاشته‌بودند را بریدند. پس از آن در زمان مأمون که برای راضی کردن شیعیان خراسان، تصمیم گرفت خلافت را به علی بن موسی واگذارد، شیعیان فرصت یافتند بر روی قبر حسین بن علی آرامگاهی بنا کنند که بنای این آرامگاه هم در سال ۲۳۲ قمری به دستور متوکل عباسی همراه با خانه‌های اطراف آن ویران شد و زمین آن شخم زده‌شد و در آن کشت صورت گرفت. همانگونه که حمدالله مستوفی آورده‌است:
«آن را مشهدی حائری خوانند جهت آن‌که به عهد متوکلِ خلیفه آب در او بستند تا خراب شود، آب حیرت آورد و زمین مدفن خشک ماند».
متوکل به دست فرزندش منتصر، در سال ۲۴۷ قمری به قتل رسید. منتصر نیز همانند مأمون، برخلاف پدرش، به شیعیان امنیت و رفاه داد و باز آرامگاه حسینی را بنا نمود و در کنار آن گل‌دستهٔ بلندی بنا نهاد. حدود ۲۸۰ ق داعی‌الصغیر فرمانروای طبرستان و از نوادگان زید بن علی بن حسین به بازسازی و گسترش آن پرداخت.
بنای کنونی
آخرین بازسازی ساختمان حرم حسین بن علی در سال ۳۷۱ قمری توسط عضدالدوله دیلمی از آل بویه به سرانجام رسید. وی دستور ساخت همه عتبات را صادر کرد. بنای حرم حسین بن علی در سال ۳۶۷ قمری شروع شد و در سال ۳۷۱ قمری به پایان رسید. این آرامگاه دارای گنبدی بر بالای قبر حسین بن علی است. ساختمان اصلی آن همچنان باقی‌مانده و در آتش‌سوزی سال ۴۰۷ قمری بر اثر افتادن شمع، تنها تزیینات داخلی آن از بین رفت ولی چون در ساختمان اصلی آرامگاه و ستون‌ها چوب بکار نرفته بود، برپا ماند. در حقیقت بنای اصلی آرامگاه حسین بن علی از آثار معماری آل بویه می‌باشد که بعدها از تعرض مغولان نیز در امان ماند.
تعمیرات بنا تاکنون
پس از آن تا به امروز در آرامگاه حسین بن علی تعمیرات و تزیینات زیادی صورت گرفته‌است. پس از سقوط ایلخانیان، در دولت جلایریان (ایلکانیان) و به دست آن‌ها تعمیراتی آغاز شد که تا سال ۷۸۶ قمری آن را ادامه دادند و ایوان طلا را بنا نمودند. پادشاهان صفویه ضمن انجام تعمیرات و نصب تزئینات متعدد از جمله صندوق و ضریح فولادی، آرامگاه را نیز توسعه دادند. بعضی تعمیرات و ساخت یک کاروانسرا در کنار حرم توسط عثمانی‌ها نیز تا سال ۱۱۲۹ ادامه یافت. سپس نادر شاه در سال ۱۱۳۵ قمری نیز دست به تعمیراتی وسیع و نصب تزئیناتی در حرم زد.
در دوره قاجار، روابطی بهتر از صفویه با عثمانیان داشتند. آغا محمد خان قاجار، نخستین شاه این دودمان، در سال ۱۲۰۵ دستور نوسازی گنبد و تذهیب و تزیین آن را با پوشش طلا صادر کرد و میرزا مرتضی، شیخ الاسلام اصفهان را به کربلا جهت نظارت اعزام کرد. طلا کاری گنبد در سال ۱۲۱۱ به پایان رسید. در ۱۸ ذیحجه سال ۱۲۱۶ قمری سعود بن عبدالعزیز وهابی در رأس لشکری بزرگ به کربلا حمله کرد و کشتار بی‌رحمانه‌ای به راه انداخت و آرامگاه حسینی را ویران و اموال آن را غارت کرده، تمام قندیل‌های طلا و نقرهٔ صفویه و فرش‌های گران‌قیمت را به تاراج برد.
پس از آن فتحعلی شاه قاجار دستور تعمیر خرابی‌های وهابیان داد و ضریح تازه‌ای در سال ۱۲۱۸ قمری برای حرم نصب گردید. همسر فتحعلی شاه ایوان مقابل قبر و مناره‌های حرم حسینی را طلاکاری کرد. گنبد و صحن در دوره محمد شاه تجدید بنا شد. در سال ۱۲۷۳ قمری ناصرالدین شاه تعمیراتی در حرم انجام داد و برای سومین بار در دوره قاجاریه گنبد آستانه تجدید طلاکاری شد. تعمیرات حرم در دوره قاجار همچنان ادامه داشت.
در تمام نقاط حرم حسینی –بسان دیگر مراکز زیارتی عراق– نام سلاطین صفوی، قاجار، امیران این دو سلسله بر روی کتیبه‌ها دیده می‌شد که همگی آن‌ها در دوره صدام نابود گردید، تا آثار ایرانی در عتبات به‌طور کامل محو شود. امروزه این نام‌ها تنها در کتاب‌ها، برخی تصاویر و به‌احتمال اسنادی که در آرشیوهای عثمانی برجای مانده، قابل رؤیت است.
به نظر می‌رسد از آخرین تعمیرات اساسی حرم، تعمیر ایوان طلا و نصب ستون‌های مرمر به جای ستون‌های چوبی برای آن به وسیلهٔ یکی از تجار و معدن‌داران ایرانی (حاج قنبر رحیمی) در سال ۱۳۸۹ قمری (۱۳۴۸ خورشیدی) می‌باشد.
ضریح جدید
ضریح جدید حسینی که در آن حدود ۱۱۸ کیلوگرم طلا به همراه نقره و چوب درخت ساج بکار گرفته شده در ایران (شهر قم) ساخته شد و پس از عبور از شهرهای مسیر از مرز مهران به عراق منتقل و در حرم نصب گردید و در ۱۵ اسفند ۱۳۹۱ (۲۲ ربیع‌الثانی) از آن رونمایی گردید. این ضریح از نظر شکل هندسی مانند ضریح قدیم ولی از نظر ارتفاع کمی بلندتر و مساحت آن حدود ۳۴ متر مربع و تعداد پنجره‌های آن ۲۰ باب است. در ساخت ضریح جدید شش‌گوشه حسینی یک‌صد و هیجده کیلو طلا و چهار هزار کیلو نقره ۲ تن مس و هزار و سیصد کیلو برنج، ۵تن چوب ساج جنگلی از برمه به‌کار رفته‌است. وزن ضریح ۱۲ هزار کیلو است. ضریح‌های قبلی نیز توسط هنرمندان ایرانی ساخته شده و در دوران صفویه و قاجار اماکن مقدس در عراق توسط پادشاهان مختلف ساخته و مرتب تعمیر و تکمیل شده‌است.
وضعیت کنونی حرم حسینی
حرم حسینی که یکی از شاهکارهای معماری دوره آل بویه است، در قلب شهر کربلا واقع و دارای ده در ورودی به داخل صحن شامل: دو در قسمت جنوبی (باب القبله و باب الرحمه) سه در قسمت غربی (در زینبیه و در راس الحسین و باب السلطانیه) دو در قسمت شمالی (باب السدره و باب الاسلام) سه در قسمت شرق صحن (باب الکرامه و باب الشهدا و باب قاضی‌الحاجات) می‌باشد. همچنین دارای ۶۵ حجره‌است که در مقابل هر یک از حجره‌ها یک ایوان قرار دارد. یک مسجد بزرگ هم در قسمت شرقی صحن بین در قاضی‌الحاجات و در الشهدا و در الکرامه و در قسمت جنوب صحن تکیه یا خانقاه بکتاشیه احداث شده‌است.
در صحن حسینی، چندین محل جهت انبار فرش‌های حرم و دیگر وسائل آن و در قسمت جنوب شرقی صحن قبر میرزای دوم شیرازی و در قسمت شمال غرب، قبر شیخ عبدالحسین (شیخ العراقین) از مشایخ اجازات و وصی امیرکبیر و در اطراف صحن، جمعی کثیر از علمای امامیه و سلاطین شیعه مدفونند. خود صحن از دو طبقه تشکیل شده‌است که تمامی دیوارهای آن با کاشی مزین است و هیئت شکوهمندی دارد. در وسط صحن، آستانه‌ای قرار دارد که از چهار طرف آن درهای متعددی جهت ورود به رواق‌ها دارد، ولی در اصلی و بزرگ آن در جنوبی حرم است.
در مقابل در حرم ایوان بزرگی واقع است که به ایوان طلا شهرت دارد و دو طرف ایوان چهار کفش‌کن است. دو طرف ایوان دو مناره بلند از طلا است. ایوان دارای سه در ورودی است که به رواق جنوبی حرم منتهی می‌گردد، در وسط از آن دو در دیگر بزرگ‌تر می‌باشد و از طلا بوده که در اصفهان ساخته شده‌است. رواق جنوبی حرم را رواق حبیب بن مظاهر اسدی می‌نامند. چون قبر حبیب، یکی از کشته‌شدگان کربلا در آن واقع است و بنی اسد او را در مقبره دسته جمعی کشته‌شدگان عاشورا دفن نکرده، قبر جداگانه‌ای برای وی ساختند زیرا از بزرگان قبیله بنی اسد بود.
در داخل حرم صندوق‌های گرانبهایی بر روی قبر قرار دارد که بر روی آن ضریح نقره نصب است و بالای ضریح اشعاری با طلا ثبت است. کف و دیوارهای حرم و رواق‌ها تا حدود دو متر از بهترین سنگ مرمر ایران است. حرم و رواق‌ها را با کاشیکاری آیات قرانی زینت داده‌اند. تمامی سقف‌های حرم و رواق‌ها به دست هنرمندان ایرانی آینه کاری شده‌است. در قسمت شرقی قبر حسین بن علی، قبر دسته جمعی کشته‌شدگان عاشورا واقع است و قبر علی اکبر جداگانه در ضریح حسین بن علی می‌باشد.
از قبور علمای بزرگ امامیه، در رواق جنوبی قبر میرزا محمدمهدی شهرستانی و در رواق شرقی قبر آقا باقر بهبهانی (که بر روی آن صندوق نفیسی نصب است) و مقبره صدر اعظم میرزا محمدتقی خان امیرکبیر و در رواق شمالی حرم، قبر جمعی از سلاطین قاجاریه از جمله احمد شاه و قبر سید ابراهیم مجاب که دارای ضریح خاصی است و در رواق غربی جنب پنجره بالاسر حسین بن علی، قبر ملا محمدصادق برغانی و برادر وی ملا علی برغانی قرار دارد، در منتهی‌الیه رواق جنوبی محلی است که به قتلگاه معروف است و این اثر از قدیم باقی است، اینجا محلی است که ابی عبدالله الحسین از اسب خویش بر زمین افتاد و در این مکان بود که به عقیده برخی شمر سر او را از بدنش جدا کرد.
عناوین جزئیات حرم
آرامگاه‌ها:
- آرامگاه حسین، علی اکبر و علی‌اصغر
- آرامگاه بیشتر کشته‌شدگان کربلا
- آرامگاه حبیب مظاهر
- قتلگاه
- آرامگاه ابراهیم مجاب
درب‌ها:
- در قبله
- در رجا (امید)
- در قاضی الحاجات (برآورندهٔ نیازها)
- در شهدا
- در کرامة (بزرگواری و کرامت)
- در سلام (درود)
- در سدره
- در سلطانیه
- در رأس الحسین (سر حسین)
- در زینبیه
رواق‌ها و ایوان‌ها:
- رواق شمالی (پادشاهان)
- رواق خاوری (فقیهان)
- رواق باختری (ابراهیم مجاب)
- رواق جنوبی (حبیب مظاهر)
- ایوان شمالی (صافی الصفا)
- ایوان خاوری
- ایوان باختری
- ایوان جنوبی (طلا)
ارزش زیارت امام حسین نزد شیعیان
شیعیان باور نیکی به زیارت حسینِ بن علی دارند، به‌گونه‌ای که در کتاب‌هایشان احادیث زیادی در باب زیارتش نقل شده. برای نمونه به برخی اشاره می‌کنیم:
- هیچ فرشتهٔ مقرب و پیامبر فرستاده‌ای نیست مگر از خدا می‌خواهد که بگذارد امام حسین را زیارت کند؛ پس مرتب دسته‌ای از روان‌های پیامبران و فرشتگان فرومی‌آیند و دسته‌ای فرامی‌روند.
- هر شب هفتاد هزار فرشته از آسمان فرود آمده پس از طواف خانهٔ خدا و زیارت حرم محمد و علی، به زیارت حرم حسین می‌روند و پیش از برآمدن خورشید به آسمان فرامی‌روند.
- یکی از یاران جعفر صادق از او نقل می‌کند که گفت: «رسول گرامی و علی ابن ابیطالب و فاطمه و همهٔ امامان برای زائران حسین ابن علی دعا می‌کنند» نیز نقل می‌کند که روزی بر او درآمدم، دیدم با خدایش رازونیاز می‌کند، و سجده‌کنان این دعا را می‌خواند …. از سجده که سر برداشت، گفت: «کسانی که در آسمان‌ها در حق زائران حسین ابن علی دعا می‌کنند، بیش از کسانیست که در زمین برایشان دعا می‌کنند.» همچنین نقل می‌کند که امام گفت: «آیا دوست نداری از کسانی باشی که از دنیا بیرون می‌روند و گناهی برایشان نیست؟ آیا دوست نداری از کسانی باشی که فرستادهٔ خدا حضرت[محمد] باایشان مصافحه می‌کند؟ [پس امام حسین را زیارت کن]»
- خداوند هزاران فرشته را مأمور قبر حسین نهاده‌است و هیچ زائری به زیارتش نمی‌رود مگر به پیشوازش آیند، و هیچ زائری با او وداع نمی‌کند مگر این که به پادره اش می‌روند، و هیچ زائری بیمار نگردد مگر عیادتش کنند، و هیچ زائری نمیرد مگر بر پیکرش نماز گزارند و پس از مرگش برایش آمرزش خواهند. طبق حدیث دیگری اگر در میان سفر بمیرد، فرشتگان بشویندش و درب‌های بهشت به رویش باز شود.
تربت کربلا
تربت کربلا شامل خاک یا غبار اطراف قبر امام سوم شیعیان حسین بن علی می‌باشد که برداشته می‌شود و معمولاً به صورت مهر یا تسبیح در می‌آید که به «تربت کربلا» یا «تربت امام حسین» شهرت دارد.
تربت در لغت به معنی «خاک» می‌باشد و اینگونه احتمال داده شده‌است که به هرگونه خاکی که از اطراف هر قبر مقدسی همانند قبر امامان (شیعه)، پیامبر اسلام محمد و امامزادگان تربت می‌گویند؛ اما در معنی منحصر یا شایع آن، به همان خاک مزار حسین بن علی گفته می‌شود و منظور از عبارت «طین القبر» یا «الطین» نیز در احادیث امامان شیعه همین معنا را تداعی می‌کند. همچنین، تربت کربلا از آن تحت عنوان «خاک مقدس» نیز یاد می‌کنند.
جستارهای وابسته
- کشته‌شدگان واقعه کربلا
- تسبیحات فاطمه زهرا
- حسین بن علی
- علی اکبر
- علی اصغر
- کربلا
پانویس
- ↑ http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=43880
- ↑ عاشورا سه‌شنبه بود، ۲۰ مهر ۵۹ هجری شمسی بایگانی‌شده در ۷ ژانویه ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine سایت خبرآنلاین| زمان انتشار: ۲۱ آذر ۱۳۸۹| بازدید: ۱۱ شهریور ۱۳۹۰
- ↑ «گاهشمار مرقد امام حسین (ع)». ویکی شیعه. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۹-۲۱.
- ↑ www.tabnak.ir https://www.tabnak.ir/fa/news/847087/مرقد-امام-حسینع-در-تاریخ-چند-بار-تخریب-شده. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۹-۲۱.
- ↑ «چه کسانی حرم اباعبدالله الحسین (ع) را در طول تاریخ تخریب کردند+ تصاویر و فیلم». مشرق نیوز. ۲۰۱۴-۰۶-۲۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۹-۲۱.
- ↑ www.yjc.ir https://www.yjc.ir/fa/news/4655160/به-امر-متوكل-هفده-بار-قبر-حسینع-تخریب-شد. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۹-۲۱.
- ↑ «طرح‌های بازسازی و معماری حرم امام حسین (ع)». شبکه هنر و معماری ستاوین. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۹-۲۱.
- ↑ «زنان برای دفن شهدای کربلا آمدند». ایسنا. ۱۱ مهر ۱۳۹۶.
- ↑ «نخستین بنای آرامگاه امام حسین (ع) را چه کسی ساخت؟». فارس. ۱ اردیبهشت ۱۳۹۷.
- ↑ گزارش کنسول فرانسه Guillaume-Antoine در بغداد، ص ۱۴۲ Guillou, A. "Les Dynasties Musulmanes de la Perse," Revista del Institute) de Estudios
- ↑ الگار، حامد (۱۳۶۹) دین و دولت در ایران - نقش علما در دوره قاجار، ص ۸۲
- ↑ خبرگذاری مهر (۱۳۹۷) نقش تاریخی ایرانیان در بازسازی و توسعه حرم مطهر امام حسین (ع)
- ↑ تصاویر رونمایی ضریح جدید حرم امام حسین (ع) همشهری آنلاین
- ↑ کامل الزیارات، باب ۳۹، ص ۱۱۴، حدیث ۴
- ↑ همان، حدیث ۲
- ↑ همان، باب ۴۰، ص ۱۱۶، حدیث ۱
- ↑ متن دعا در کامل الزیارات آمده‌است.
- ↑ همان، ص ۱۱۷، حدیث ۲
- ↑ همان، باب ۴۱، ص ۱۱۸، حدیث ۳
- ↑ بدرقه
- ↑ همان، ص ۱۱۹، حدیث ۱
- ↑ همان، باب ۴۶، ص ۱۲۸، حدیث ۳
- ↑ سجده شیعه بر تربت
- ↑ مهر و تسبیح صمت
- ↑ چرا سجده بر تربت کربلا فضیلت دارد؟ تبیان
- ↑ اولین تسبیح تربت کربلا را چه کسی ساخت؟ باشگاه خبرنگاران جوان
- ↑ تربت کربلا خبرگزاری صدا و سیما
- ↑ آثار و برکات تربت امام حسین (ع) پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه
- ↑ برکات ذکر گفتن با تسبیح کربلا (تربت امام حسین) تبیان
- ↑ تربت امام حسین باشگاه خبرنگاران جوان
- ↑ تربت واژه یاب
- ↑ تربت چیست؟ خبرگزاری مهر
- ↑ کدام خاک جزء تربت امام حسین علیه السلام است؟ بایگانی‌شده در ۱۰ دسامبر ۲۰۱۸ توسط Wayback Machine الکوثر
- ↑ خاک مقدس آنا
- حرم مطهر سیدالشهداء حسین بن علی بن ابیطالب «علیه السلام» پایگاه اطلاع‌رسانی ستاد بازسازی عتبات عالیات.