متواتراتمتواترات قضایایی هستند که به‌دلیل کثرت قائلین، انسان اعتقاد به عدم کذب کلام پیدا می‌کند. متواترات مربوط به صناعات خمس است که در صناعت برهان به‌کار می‌رود. ۱ - علم منطقمنطق علمی است که به ما نحوه‌ی درست فکر کردن را می‌آموزد و ذهن را از خطای در فکر کردن مصون می‌دارد. هنگام فکر کردن، ذهن حرکتی در معلومات می‌کند و با چینش آنها به مطلوب دست می‌یابد. ۱.۱ - مصونیت از خطای در فکر کردنپس برای این‌که بخواهیم از خطای در فکر کردن مصون بمانیم: ۱.۱.۱ - اولاًباید از معلومات صحیح (معلوماتی که از نظر ماده و محتوا درست باشند) استفاده کنیم؛ ۱.۱.۲ - ثانیاًبهصورت درست چیده شوند. بخشی از منطق که در آن از چینش معلومات بحث می‌شود، «منطق صوری» (در منطق صوری، فکر یا استدلال به‌لحاظ چینش مقدمات به قیاس، تمثیل و اسقرا تقسیم می‌شود؛ هدف اصلی منطق فقط با «قیاس» تأمین می‌شود؛ زیرا قیاس تنها چینشی است که می‌تواند یقین‌آور باشد.) و بخشی که از خود مواد و محتوای معلومات بحث می‌کند، «منطق مادی» یا «صناعات خمس» نامیده می‌شود. ۱.۲ - اقسام استدلال و حجتدر منطق مادی یا صناعات خمس، استدلال و حجت، را به لحاظ مواد و محتوای مقدمات که آیا یقینی‌اند یا مشهور یا مسلم و یا مخیل و غیره به اقسامی تقسیم می‌کنند؛ زیرا هریک از این مقدمات نتیجه خاصی را به‌بار می‌آورند. ۱.۳ - اقسام استدلال و قیاسو به‌لحاظ نتیجه‌ای که می‌دهند، استدلال و قیاس را به «برهانی»، «جدلی»، «خطابی» و «شعری» تقسیم می‌کنند. ۱.۴ - قیاس برهانیقیاس «برهانی» قیاسی است که مقدمات آن «یقینیات» باشند. ۱.۵ - یقینیات«یقینیات» به قضایایی گفته می‌شود که احتمال کذب آن وجود ندارد و صحت آن هرگز از بین نمی‌رود. ۱.۶ - مصداق‌های یقینیات«یقینیات» خود مصادیقی دارد که عبارتند از: اولیات، مشاهدات، تجربیات، متواترات، حدسیات و فطریات؛ بنابراین «متواترات» در بخش «برهان» از صناعات خمس کاربرد دارند. ۲ - متواترات«متواترات» به قضایایی گفته می‌شود که به علت شنیدن از افراد متعدد، فرد احتمال کذب آن قضیه را نمی‌دهد و در اصطلاح، یقین به خبر پیدا می‌کند. [۶]
یزدی، مولی عبدالله بن شهاب‌الدین الحسین، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۱۱۱، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۲ق.
[۷]
رازی، قطب‌الدین، شرح مطالع الانوار فی المنطق، ص، انتشارات کتبی نجفی، قم، بی‌تا.
[۸]
طوسی، خواجه نصیرالدین، علامه حلی، جوهر النضید، مصحح، بیدارفر، محسن، ص۲۰۱، انتشارات بیدار، قم، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.
۲.۱ - ملاک در متواتراتدر متواترات اعتقاد و جزم شخصی به صدق قضیه ملاک است؛ به همین دلیل ممکن است کلامی پیش یک شخص متواتر و نزد دیگری مشهور باشد. ۲.۲ - شروط لازم در متواتراتبرخی منطقیون شروطی برای متواترات قرار داده‌اند؛ مانند این‌که حتماً باید مخبرٌ عنه، محسوس باشد یا این‌که ناقلان خبر به‌حدی برسند که احتمال تبانی آنها بر کذب نباشد. [۹]
شهرزوری، شمس‌الدین، شرح حکمة الاشراق، ص۱۲۲، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
علت اشتراط شرط اول (محسوس بودن) برای این است که متواترات به علت محسوس بودن یقینی خواهند بود؛ وگرنه باید در زمره مشهورات قرار گیرند؛ چون ظنی می‌شوند. علت اشتراط شرط دوم (عدم احتمال تبانی بر کذب) نیز به همین دلیل است؛ یعنی چون اگر احتمال کذب ولو با تبانی وجود داشته باشد، دیگر کلام متواتر یقینی نخواهد بود؛ بلکه حد اکثر می‌توان آن را از مشهورات دانست و ظنی است.برخی هم متواترات را از محسوسات نمی‌دانند؛ مانند شیخ اشراق که آنها را از حدسیات می‌داند و در نتیجه محسوس بودن مخبر عنه در نزد ایشان شرط نمی‌باشد، به گونه‌ای که شاید به توان تا حدی در یقینی بودن آن نیز خدشه وارد کرد. [۱۰]
شهرزوری، شمس‌الدین، شرح حکمة الاشراق، ص ۱۲۳، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
۳ - پانویس
۴ - منبعپایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «متواترات». |