عوضعِوَض، مابازاء چیزی است. ۱ - کاربرد فقهیاز احکام عنوان یاد شده در عقود ، همچون بیع ، جعاله ، اجاره ، هبه و صلح سخن گفته‌اند. ۲ - معناعوض در لغت به معنای بدل (چیزی که جایگزین چیزی دیگر شود) آمده است؛ [۱]
لسان العرب، واژه «عوض».
لیکن برخی لغویان میان بدل و عوض تفاوت گذاشته و گفته‌اند: عوض چیزی را گویند که به عنوان بها در پی چیزی می‌آید، لیکن بدل چیزی است که نه به عنوان بها، بلکه به عنوان صرف جایگزین به دنبال چیزی می‌آید. بنابراین، عوض عبارت است از آنچه که در ازای چیزی دیگر که ارزشمند است قرار می‌گیرد و به عنوان بهای آن پرداخت می‌شود. مراد از عوض در فقه همین معنا است؛ لیکن در اینکه عوض و معوّض (آنچه عوض در ازای آن قرار می‌گیرد) دو امر اعتباری‌اند و هر یک به اعتباری عوض محسوب می‌شود یا دو امر واقعی می‌باشند و آنچه که «با» بر آن داخل می‌شود، عوض و مقابل آن معوّض می‌باشد، اختلاف است. [۳]
مفتاح الکرامة، ج۸، ص۲۸۹.
[۴]
جامع الشتات، ج۲، ص۳۵۲.
۳ - حکم تکلیفی و وضعیعوض یا واجب است یا حرام. پرداخت عوض در عقود معاوضی لازم، همچون بیع و اجاره واجب است؛ چنان که در معامله ربوی ، پرداخت مقدار اضافی به عنوان عوض حرام خواهد بود. عوض قرارداده شده در عقود معاوضی یا صحیح است یا باطل . عوض صحیح عوضی است که جامع شرایط باشد و عوض باطل عوضی است که چنین نباشد، مانند قرار دادن مردار ، سگ ، خوک و یا شراب به عنوان عوض. عوض در عقود معاوضی، مانند بیع و اجاره از ارکان آن به شمار می‌رود و عقد بدون آن باطل است. ۴ - شرایطشارع مقدس برای عوض شرایطی قرار داده است. این شرایط به حسب عقود مختلف، متفاوت است. عوض در عقد بیع دارای شرایطی خاص است که صحّت عقد در گرو رعایت آنها است؛ چنان که در اجاره یا نکاح آنچه به عنوان اجرت و مهر قرار داده می‌شود مشروط به شرایطی است که تفصیل هر یک در عناوین مناسب می‌آید. ۵ - اسباب ثبوتعقود معاوضی و نیز شبه معاوضی، مانند نکاح از اسباب ثبوت عوض‌اند. ۶ - عدم جواز دریافتدریافت عوض در ازای فعل حرام، مانند غنا و نیز بنابر قول جمعی در ازای به جا آوردن واجبات، جایز نیست. ۷ - تفاوت در تعیین عوضحکم تعیین و مشخص کردن عوض به اختلاف عقود، متفاوت است. در بیع، اجاره و جعاله، عوض به اندازه‌ای که رفع غرر گردد باید مشخص باشد؛ لیکن در عقد نکاح، تعیین مهر شرط نیست و عقد بدون تعیین مهر نیز صحیح است. ۸ - زمان تحویلهرگاه عوض به سببی از اسباب در ذمّه شخصی ثابت شود، بر او واجب است آن را به مستحقش بپردازد و درصورت مدّت‌دار بودنِ زمان تحویل عوض، مانند معامله نسیه ادای فوری آن واجب نیست. در غیر این صورت واجب است آن را نقد و فوری بپردازد. ۹ - اجتماع عوض و معوّضاجتماع عوض و معوّض برای یک نفر، مانند اجتماع کالا و بهای آن در بیع برای فروشنده ، منفعت و اجرت در اجاره برای اجیر و بضع و مهر در نکاح برای زوج ، جایز نیست و عقد باطل است. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعفرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، ج۵، ص۵۰۷، برگرفته از مقاله «عوض». |