ضروریضروری به دو معنای بدیهی، لازم و هر آنچه چاره‌ای از آن نیست. ضروری به معنای نخست، مقابل نظری در کلمات فقها با اضافه به دین و مذهب به کار رفته است. [۲]
الحاشیة علی مدارک الاحکام، ج۱، ص۳۰۷.
[۳]
الحاشیة علی مدارک الاحکام، ص۳۲۴.
۱ - مسئله بحثمراد از ضروری دین آن بخش از آموزه‌های دینی اعم از اصول و فروع است که ثبوت آن در دین مسلم و بدیهی است و نیازی به استدلال ندارد و هر مسلمانی اعم از خواص و عوام آن را می‌داند، مانند معاد ، وجوب نماز ، روزه و حج ، و مراد از ضروری مذهب اصول و فروع بدیهی و مسلم شیعه دوازده امامی است، از قبیل امامت امامان معصوم علیهم السّلام، مشروعیت متعه (ازدواج موقت) و حرمت قیاس. [۴]
مصابیح الظلام، ج۱، ص۵۳.
۲ - کاربرد فقهیاز احکام آن در باب‌های طهارت ، شهادات و حدود سخن گفته‌اند. ۳ - ضروری دینشکی در وجوب تصدیق و اعتراف به ضروری دین؛ اعم از اصول و فروع نیست. چنان که شکی در تحقق کفر با انکار ضروری دین فی الجمله نمی‌باشد؛ لیکن اختلاف در این است که آیا انکار ضروری دین سببی مستقل برای تحقق کفر است، آن سان که انکار ربوبیت خدا و رسالت پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌و‌آله چنین است، یا این‌که انکار ضروری سببی مستقل نیست، بلکه به جهت بازگشت آن به انکار رسالت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و تکذیب آن حضرت موجب کفر می‌گردد؟ بنابر قول نخست، انکار ضروری مطلقا موجب کفر است؛ انکار کننده عالم باشد یا جاهل. جاهل نیز قاصر باشد یا مقصّر، مگر آن‌که احتمال برود انکار کننده به لحاظ تازه مسلمان بودن یا سکونت و نشو و نما در بلاد کفر ، به ضروری بودن حکم جاهل بوده است، که در این صورت به گفته بسیاری، انکار ضروری موجب کفر نمی‌شود. [۸]
المهذب البارع، ج۱، ص۵۰۱.
[۹]
کشف اللثام، ج۱۰، ص۵۶۷.
[۱۰]
مدارک الاحکام ۵، ص۷.
[۱۱]
مصابیح الظلام، ج۴، ص۵۲۶.
در مقابل، برخی انکار ضروری را سببی مستقل برای تحقق کفر ندانسته و گفته‌اند:در صورتی موجب کفر می‌شود که به انکار رسالت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و تکذیب او برگردد. [۱۳]
مصباح الفقیه ۷، ص۲۷۶ و ۲۸۴.
[۱۵]
فقه الشیعة، ج۳، ص۱۱۱.
برخی بین اصول و فروع دین تفصیل داده و انکار ضروری از اصول دین همچون جسمانی بودن معاد را مطلقا موجب کفر دانسته‌اند؛ اما در فروع دین بین جاهل قاصر و مقصر تفصیل داده و انکار ضروری از فروع دین را در صورت جهل از روی قصور موجب کفر ندانسته‌اند. [۱۷]
کتاب الطهارة (شیخ انصاری)، ج۵، ص۱۴۱- ۱۴۲.
[۱۸]
مصباح الهدی، ج۱، ص۳۹۱.
۴ - ضروری مذهبمنکر ضروری مذهب ، مانند امامت امامان معصوم علیهم السّلام یا غیر شیعه دوازده امامی است و یا شیعه. در فرض نخست در این‌که انکار آن موجب کفر و ارتداد وی می‌شود یا نه، اختلاف است. قول نخست به مشهور قدما نسبت داده شده است و قول دوم را به مشهور مطلقا اعم از قدما و متأخران نسبت داده‌اند. در فرض دوم (منکر، شیعه باشد) به تصریح برخی انکار ضروری مذهب، همچون متعه یا وجود امام زمان علیه السّلام، موجب ارتداد و کفر می‌شود. [۲۲]
مصباح الهدی، ج۱، ص۳۹۰.
۵ - پانویس
۶ - منبعفرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، ج۵، ص۱۴۴، برگرفته از مقاله«ضروری». |