خلدونیهخلدونیه، جمعیت، انجمنی علمی ـ فرهنگی در تونس. جمعیت خلدونیه را گروهی از روشنفکران اصلاح‌طلب تونسی، که در اروپا و به‌ویژه در فرانسه تحصیل کرده بودند، بنیاد نهادند. ۱ - هدف خلدونیهآنان که از غرب و اندیشه‌های اصلاحی خیرالدین‌پاشا تونسی متأثر بودند، این جمعیت را با هدف ترویج علوم و فنون جدید اروپا در کنار آموزه‌های اصیل اسلامی در ۱۶ رجب ۱۳۱۴ در تونس، پایتخت این کشور، تأسیس کردند و به منظور بزرگداشت ابن خلدون، مورخ برجسته تونسی، نام جمعیت را خلدونیه نهادند. [۱]
شارل آندره ژولین، افریقیا الشمالیة تسیر: القومیات الاسلامیة و السیادة الفرنسیة، ج۱، ص۸۸ـ ۸۹، ترجمة منجی سلیم و دیگران، تونس ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
[۲]
بشیربن عثمان، اضواء علی تاریخ تونس الحدیث: ۱۹۲۴-۱۸۸۱، ج۱، ص۷۲، تونس) ۱۹۸۱ (.
[۳]
Robert Rinehart, " (Tunisia) : historical setting", in Tunisia: a country study, ed Harold D Nelson, Washington DC: The American University, ۱۹۷۹، ج۱، ص۳۹.
[۴]
حمّادی ساحلی، تراجم و قضایا معاصرة، ج۱، ص۳۷۶ـ۳۷۹، جمع و ترتیب محمدعزیز ساحلی، بیروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۵.
۲ - بنیانگذارانپیش از این، بنیان‌گذاران این جمعیت، که متشکل از فارغ‌التحصیلان مدرسه صادقیه به رهبری محمد بشیر صفر و فارغ‌التحصیلان جامع زیتونه به رهبری شیخ‌سالم بوحاجب بودند، روزنامه الحاضرة را در ۲۹ ذیقعده ۱۳۰۵ به مدیریت علی بوشوشه منتشر کرده بودند. آنان اگرچه از سنّت‌گرایان تونسی بودند، با انتشار این روزنامه بر اصلاحات اجتماعی در چهارچوب اسلام و انطباق آن با مفاهیم غربی تأکید کردند. از دیدگاه فرانسویان نیز این مسئله دو کشور را به یکدیگر پیوند می‌داد، ازاین‌رو این نشریه با برخورداری از کمک مالی دولت تا ۱۳۲۸ منتشر شد [۵]
علی محجوبی، جذورالحرکة الوطنیة التونسیة: ۱۹۰۴ـ ۱۹۳۴، ج۱، ص۱۲۵، تعریب عبدالحمید شابی، تونس ۱۹۹۹.
[۶]
حمّادی ساحلی، تراجم و قضایا معاصرة، ج۱، ص۳۷۵ـ ۳۷۶، جمع و ترتیب محمدعزیز ساحلی، بیروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۵.
[۷]
حسن حسنی عبدالوهاب، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۶۱، تونس ۲۰۰۱.
[۸]
Kenneth Perkins, Tunisia: crossroads of the Islamic and European worlds, Boulder, colo ۱۹۸۶، ج۱، ص۹۲ـ۹۳..
۳ - اهداف مهم بنیانگذارانیکی از اهداف مهم بنیان‌گذاران جمعیت خلدونیه، آموزش علوم جدید و رهایی دانشجویان جامع زیتونه از آموزشهای سنّتی بود. بر همین اساس گروهی از روحانیان محافظه‌کار و سنّت‌گرا مانند شیخ محمد النجار، مفتی مذهب مالکی، و مسئولان جامع زیتونه با آن مخالفت کردند. آنان معتقد بودند چنین جمعیتی به دین اسلام آسیب می‌رساند و رقیب خطرناکی برای جامع زیتونه خواهد بود. [۹]
حمّادی ساحلی، تراجم و قضایا معاصرة، ج۱، ص۳۷۸ـ۳۷۹، جمع و ترتیب محمدعزیز ساحلی، بیروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۵.
[۱۰]
علی محجوبی، جذورالحرکة الوطنیة التونسیة: ۱۹۰۴ـ ۱۹۳۴، ج۱، ص۱۳۰، تعریب عبدالحمید شابی، تونس ۱۹۹۹.
در این میان، مخالفان تندرو و سنّتیِ جمعیت خلدونیه، خواستار بازگشت به قرآن و سنت و مقاومت در برابر تهاجم فرهنگی غرب شدند. آنان پس از تأسیس جمعیت، روزنامه‌الزهرة را که شیخ‌عبدالرحمان صنادلی، از فارغ‌التحصیلان الازهر، از ۱۳۰۸ منتشر می‌کرد، سخنگوی مخالفان جمعیت قرار دادند [۱۱]
حمّادی ساحلی، تراجم و قضایا معاصرة، ج۱، ص۳۷۹، جمع و ترتیب محمدعزیز ساحلی، بیروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۵.
[۱۲]
احمدبن عامر، تونس عبرالتاریخ: منذ اقدم العصور الی اعلان الجمهوریة، ج۱، ص۳۶۱.، تونس ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
فرانسویهای مقیم تونس نیز آن را کانون پرورش سران انقلاب بر ضد استعمار فرانسه در تونس شمردند و با آن مخالفت کردند [۱۳]
بشیربن عثمان، اضواء علی تاریخ تونس الحدیث: ۱۹۲۴-۱۸۸۱، ج۱، ص۷۲ـ۷۳، تونس) ۱۹۸۱ (.
[۱۴]
شارل آندره ژولین، افریقیا الشمالیة تسیر: القومیات الاسلامیة و السیادة الفرنسیة، ج۱، ص۱۰۷.، ترجمة منجی سلیم و دیگران، تونس ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
۴ - حمایت دولت فرانسهمسئولان فرانسوی تأسیس جمعیت را برای آشنایی دانشجویان جوان با فرهنگ و تمدن فرانسوی مؤثر دانستند. هیئت مؤسسان جمعیت در ابتدا به سرپرستی محمد بشیر صفر، در ملاقات با رونه میله، حاکم کل دولت فرانسه در تونس «جمادی الاخره ۱۳۱۲ ـ رجب ۱۳۱۸»، وی را از تأسیس جمعیت آگاه نمودند و تقاضای کمک مالی کردند. او که شیفته فرهنگ و تمدن اسلامی بود از تأسیس جمعیت استقبال کرد و پیشنهاد داد که این جمعیت مانند دانشگاه علیگره در هند اداره شود. همچنین علی‌بای، امیر تونس «۱۲۹۹ـ۱۳۲۰»، پسرش محمدهادی بای «۱۳۲۰ـ۱۳۲۴» و برخی از دولتمردان و روحانیان برجسته تونس، از تشکیل این جمعیت حمایت کردند [۱۵]
بشیربن عثمان، اضواء علی تاریخ تونس الحدیث: ۱۹۲۴-۱۸۸۱، ج۱، ص۷۲، تونس) ۱۹۸۱ (.
[۱۶]
شارل آندره ژولین، افریقیا الشمالیة تسیر: القومیات الاسلامیة و السیادة الفرنسیة، ج۱، ص۱۰۶ـ۱۰۷، ترجمة منجی سلیم و دیگران، تونس ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
[۱۷]
حمّادی ساحلی، تراجم و قضایا معاصرة، ج۱، ص۳۷۶ـ ۳۷۸.، جمع و ترتیب محمدعزیز ساحلی، بیروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۵.
در ۱۶ رجب ۱۳۱۳، اساسنامه جمعیت تدوین شد و به تأیید دولت رسید.۵ - اصلاح نظام آموزشیاعضای جمعیت خلدونیه که درصدد اصلاح نظام آموزشی در تونس و افزودن علوم جدید به آن بودند و نظام جامع زیتونه را برای تحقق این هدف مناسب نمی‌دانستند، در تدوین اساسنامه جمعیت بر گسترش دانش و تنظیم و تدوین دروس جدید، احداث کتابخانه و تأسیس روزنامه به دو زبان عربی و فرانسوی برای تبادل تمدن اسلامی و فرانسه تأکید کردند [۱۸]
علی محجوبی، جذورالحرکة الوطنیة التونسیة: ۱۹۰۴ـ ۱۹۳۴، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۳۱، تعریب عبدالحمید شابی، تونس ۱۹۹۹.
[۱۹]
احمد عبدالسلام، المدرسة الصادقیة و الصادقیون، ج۱، ص۶۸، تونس ۱۹۹۴.
[۲۰]
حمّادی ساحلی، تراجم و قضایا معاصرة، ج۱، ص۳۷۹ـ۳۸۰.، جمع و ترتیب محمدعزیز ساحلی، بیروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۵.
۶ - وظیفه شورای مدیریتبراساس آیین‌نامه داخلی جمعیت، شورای مدیریت آن از یک رئیس و یازده عضو «از میان اعضا» تشکیل می‌شد که به مدت یک سال قابل تمدید بود. نظارت بر تدریس، تعیین برنامه‌های درسی، انتخاب استادان، تأیید بودجه سالیانه که از طریق حق اشتراک و کمکهای مالی، به‌ویژه از خارج از کشور، تأمین می‌شد، از جمله مهم‌ترین وظایف شورای مدیریت بود. محمد قروی نخستین رئیس جمعیت و افتتاح رسمی فعالیتهای آن ۱۲ ذیحجه ۱۳۱۴ بود [۲۱]
حمّادی ساحلی، تراجم و قضایا معاصرة، ج۱، ص۳۸۰ـ۳۸۲، جمع و ترتیب محمدعزیز ساحلی، بیروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۵.
[۲۲]
طاهر مناعی، المثقفون التونسیون و الحضارة الغربیة فی مابین الحربین العالمیتین: ۱۹۱۹ـ ۱۹۳۹، ج۱، ص۸۸.، سوسه، تونس ۲۰۰۱.
۷ - مقر جمعیت خلدونیهجمعیت خلدونیه در ابتدای فعالیت خود، مقر مشخصی نداشت تا این‌که در ۱۳۱۸/۱۹۰۰ اداره علوم و معارف، مدرسه کهن العصفوریة را به جمعیت واگذار کرد. آنان به‌تدریج با گسترش فعالیتهای خود، شمار درخور توجهی از دانشجویان را از داخل و خارج و حتی از جامع زیتونه ــکه دانشجویان آن از فراگیری علوم جدید محروم بودندــ جذب کرد [۲۳]
شارل آندره ژولین، افریقیا الشمالیة تسیر: القومیات الاسلامیة و السیادة الفرنسیة، ج۱، ص۱۰۴ـ۱۰۶، ترجمة منجی سلیم و دیگران، تونس ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
[۲۴]
منجی شملی، فی الثقافة التونسیة، ج۱، ص۱۵۷، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۲۵]
علی محجوبی، جذورالحرکة الوطنیة التونسیة: ۱۹۰۴ـ ۱۹۳۴، ج۱، ص۱۳۱، تعریب عبدالحمید شابی، تونس ۱۹۹۹.
[۲۶]
حمّادی ساحلی، تراجم و قضایا معاصرة، ج۱، ص۳۸۲ـ۳۸۳.، جمع و ترتیب محمدعزیز ساحلی، بیروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۵.
۸ - اعطای گواهینامهدر نظام آموزشی خلدونیه، پس از گذراندن سطوح مختلف آموزشی، گواهینامه علمی عالی براساس مصوبه ۲۶ جمادی‌الآخره ۱۳۱۶ اعطا می‌گردید. کتابخانه جمعیت نیز مجموعه ارزشمندی از کتابها و مجلات عربی و فرانسه و بیش از پنج هزار جلد بود که پس از انحلال جمعیت در ۱۳۱۷ش/ ۱۹۳۸، به وزارت فرهنگ تونس واگذار گردید [۲۷]
منجی شملی، فی الثقافة التونسیة، ج۱، ص۱۵۷ـ۱۵۸، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۲۸]
حمّادی ساحلی، تراجم و قضایا معاصرة، ج۱، ص۳۸۳ـ۳۸۶، جمع و ترتیب محمدعزیز ساحلی، بیروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۵.
[۲۹]
شارل آندره ژولین، افریقیا الشمالیة تسیر: القومیات الاسلامیة و السیادة الفرنسیة، ج۱، ص۱۰۴.، ترجمة منجی سلیم و دیگران، تونس ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
۹ - ایراد سخنرانیهای عمومیپس از افتتاح باشگاه ادبی «النادی الأدبی» جمعیت خلدونیه به ریاست شیخ‌عربی کبادی در مهر ۱۳۱۳، سخنرانیهای عمومی به صورت هفتگی به مناسبتهای مختلف و در بزرگداشت شخصیتهای برجسته برگزار می‌شد. صادق زمرلی، طاهر صفر و محمود ماطری از استادان برجسته جمعیت و ابن‌بادیس، رئیس جمعیت علمای الجزایر، شیخ عبدالرحمان کعاک، رئیس جمعیت خلدونیه، و حسن‌الملوک مدیر مجله العرفانیه نیز از فارغ‌التحصیلان مشهور آن بودند [۳۰]
حمّادی ساحلی، تراجم و قضایا معاصرة، ج۱، ص۳۸۴ـ۳۸۷.، جمع و ترتیب محمدعزیز ساحلی، بیروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۵.
۱۰ - افزایش فعالیتهادر دوران ریاست محمد الفاضل بن عاشور «۱۳۲۲ـ۱۳۳۷ش/ ۱۹۴۳ـ۱۹۵۸»، آخرین رئیس جمعیت خلدونیه، فعالیتهای جمعیت به صورت درخور توجهی افزایش یافت. در این دوره جمعیت چندین مؤسسه تأسیس کرد از جمله: مؤسسه مطالعات اسلامی «معهد الدراسات الاسلامیة» که در پاسخ به تأسیس موسسه مطالعاتی عالی تونس وابسته به دانشگاه پاریس در ۱۳۲۴ش/۱۹۴۵، با هدف ترویج فرهنگ اسلامی و لزوم ایجاد وحدت در جهان اسلام تأسیس شد؛ مدرسه عالی فلسفه «معهد الفلسفة» که در دی ۱۳۲۴/ ژانویه ۱۹۴۶ با هدف آموزش فلسفه و ترویج مطالعات فلسفی تأسیس گردید و صالح‌بن محمود اداره آن را برعهده داشت و پس از اندکی منحل شد؛ مدرسه عالی حقوق عربی «معهدالحقوق العربی» که در ۱۳۲۵ش/ ۱۹۴۶ به مدیریت طیب عنابی تأسیس شد و قضات برجسته تونس در آن تدریس می‌کردند، اما به دلیل مشابهت دروس آن با دروس مدرسه حقوق تونس در ۱۳۲۷ش/ ۱۹۴۸ تعطیل شد [۳۱]
حمّادی ساحلی، تراجم و قضایا معاصرة، ج۱، ص۳۸۲، جمع و ترتیب محمدعزیز ساحلی، بیروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۵.
[۳۲]
حمّادی ساحلی، تراجم و قضایا معاصرة، ج۱، ص۳۸۸ـ۳۹۰.، جمع و ترتیب محمدعزیز ساحلی، بیروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۵.
۱۱ - انحلال جمعیتدر شهریور ۱۳۲۸/ سپتامبر ۱۹۴۹، اعضای جمعیت خلدونیه در شهر تونس، کنفرانس فرهنگ اسلامی «مؤتمر الثقافة الاسلامیة» را با حضور اندیشمندان و علمای برجسته جهان اسلام برگزار کردند. اما از دهه ۱۳۳۰ش/ ۱۹۵۰ فعالیتهای جمعیت، تحت تأثیر رویدادهای سیاسی به‌تدریج کاهش یافت و پس از استقلال تونس در ۱۳۳۵ش/ ۱۹۵۶ و تأسیس مؤسسات و نهادهای فرهنگی و مدارس جدید و اصلاح نظام آموزش عالی و قرار گرفتن آن‌ها زیر نظارت دولت، فلسفه وجودی جمعیت منتفی گردید تا این‌که در ۱۳۳۷ش/ ۱۹۵۸ سران جمعیت آن را منحل کردند [۳۳]
حمّادی ساحلی، تراجم و قضایا معاصرة، ج۱، ص۳۹۰ـ۳۹۱.، جمع و ترتیب محمدعزیز ساحلی، بیروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۵.
۱۲ - فهرست منابع(۱) احمدبن عامر، تونس عبرالتاریخ: منذ اقدم العصور الی اعلان الجمهوریة، تونس ۱۳۷۹/۱۹۶۰. (۲) احمد عبدالسلام، المدرسة الصادقیة و الصادقیون، تونس ۱۹۹۴. (۳) بشیربن عثمان، اضواء علی تاریخ تونس الحدیث: ۱۹۲۴-۱۸۸۱، تونس) ۱۹۸۱ (. (۴) حسن حسنی عبدالوهاب، خلاصة تاریخ تونس، تونس ۲۰۰۱. (۵) شارل آندره ژولین، افریقیا الشمالیة تسیر: القومیات الاسلامیة و السیادة الفرنسیة، ترجمة منجی سلیم و دیگران، تونس ۱۳۹۶/۱۹۷۶. (۶) همو، المعمّرون الفرنسیون و حرکة‌الشباب التونسی، تعریب محمد مزالی و بشربن سلامه، تونس ۱۹۸۵. (۷) حمّادی ساحلی، تراجم و قضایا معاصرة، جمع و ترتیب محمدعزیز ساحلی، بیروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۵. (۸) منجی شملی، فی الثقافة التونسیة، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۹) علی محجوبی، جذورالحرکة الوطنیة التونسیة: ۱۹۰۴ـ ۱۹۳۴، تعریب عبدالحمید شابی، تونس ۱۹۹۹. (۱۰) طاهر مناعی، المثقفون التونسیون و الحضارة الغربیة فی مابین الحربین العالمیتین: ۱۹۱۹ـ ۱۹۳۹، سوسه، تونس ۲۰۰۱. (۱۱) Kenneth Perkins, Tunisia: crossroads of the Islamic and European worlds, Boulder, colo ۱۹۸۶. (۱۲) Robert Rinehart, " (Tunisia) : historical setting", in Tunisia: a country study, ed Harold D Nelson, Washington DC: The American University, ۱۹۷۹؛ ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خلدونیه»، شماره۷۱۸۹. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|