زمان تقریبی مطالعه: 9 دقیقه
 

خطک




خَطَک (ختک)، طایفه ای از قبیله کردانی /کرلانی، از قبایل پشتون ، در پاکستان می‌باشند.


۱ - موقعیت جغرافیایی


بیشتر افراد این طایفه در حال حاضر در بخشهای کوهات و پیشاور ساکن اند. سرزمین آنان از شمال به سرزمین قبایل یوسفزایی، از مشرق به رود سند ، از جنوب به ناحیه بَنّون و از مغرب به سرزمین اقوام خلیلی، افریدی و بَنِگش محدود میشود. شعباتی از خطک‌ها از رود سند گذشتند و تا ناحیه ماری، در مشرق رود سند، را تصرف کردند.
[۱] سیدبهادرشاه ظفر کاکاخیل، پنبتانه/پشتانه، ج۱، ص۱۱۱۴، د تاریخ په رناکنبی/کی، پیشاور ۲۰۰۶.


۲ - مشخصات خطک ها


شغل بیش‌تر خطک‌ها کشاورزی و دامپروری است. سرزمین آنان دارای معادن نمک است و استخراج نمک و فروش آن از مشاغل اصلی آنان به شمار می‌آید.
[۲] دوپری و پژواک، Louis Dupree and Abd al-Rahman Pazhvak, Pashtunistan, ed Shah Muhammad Rais, (Kabul ۲۰۰۳)، ج۱، ص۳۴.
[۳] اولاف کرک پاتریک کرو، پبنبتانه (پتانز)، ج۱، ص۱۳، ترجمه شیرمحمد کریمی، پیشاور ۱۳۸۳ش.
جمعیت خطکها حدود دویست هزار تن، دین آنان اسلام و مذهبشان سنّی حنفی است و به زبان پشتو سخن میگویند.
[۴] ذیل "khatak".


۳ - اصل و نسب خطک ها


این طایفه در اصل به شخصی به نام لقمان، مشهور به خطک، پسر برهان پسر ککی، پسر کردان منسوب است.
[۵] افضل خان خطک، تاریخ مُرصّع، ج۱، ص۶۳۹، چاپ دوست محمدخان کامل مومندی، پیشاور ۲۰۰۶.
[۶] میراجان سیالمومند، د پبنبتو/پشتنو قبیلو شجری، ج۱، ص۲۵۸، پیشاور ۱۳۶۷ش.
کلمه خطک در اصل خطه لار بوده است که پشتونان برای شخص فریب خورده به کار میبرند.
[۷] محمد حیات خان، حیات افغانی، ج۲، ص۹۸ـ۹۹، ج ۲، ترجمه فرهاد ظریفی و عبداللطیف طالبی، کابل ۱۳۷۰ش.
کلمه خطک در زبان پشتوی امروزی به معنای اساس، بنیاد و ریشه، یا نام نوعی خزنده است،
[۸] پبنبتو/پشتو ـ پبنبتو تشریحی قاموس، ج ۲، ج۲، ص۱۷۴۲، کابل د افغانستان دعلومو اکادیمی، ۱۳۶۰ش.
[۹] دوپری و پژواک، Louis Dupree and Abd al-Rahman Pazhvak, Pashtunistan, ed Shah Muhammad Rais, (Kabul ۲۰۰۳)، ج۱، ص۳۲.
آن را معادل ستک و شتک دانسته‌اند که در ایران هزاره اولِ پیش از میلاد نام یکی از اقوام آریایی بوده است. لقمان دو پسر به نامهای بولاق و تورمان داشت که تمام تیرههای طایفه خطک به این دو فرزند منسوب اند.
[۱۰] شیرمحمدخان، تواریخ خورشید جهان، ج۱، ص۲۴۴، چاپ سنگی پیشاور ۱۳۱۱.
از بین فرزندان تورمان، تری/تیری شهرت فراوان دارد و همه شاخههای تیره تورمان به وی منسوب اند.
[۱۱] سیدبهادرشاه ظفر کاکاخیل، پنبتانه/پشتانه، ج۱، ص۱۱۱۳، د تاریخ په رناکنبی/کی، پیشاور ۲۰۰۶.
احتمالا اشاره سیفی هروی در سیفبن محمد سیفی هروی، تاریخنامه هراة
[۱۲] سیفبن محمد سیفی هروی، تاریخنامه هراة، ج۱، ص۱۹۶، چاپ محمد زبیر صدیقی، کلکته ۱۳۶۲/۱۹۴۳، چاپ افست تهران ۱۳۵۲ش.
به فردی به نام ملک هرموز تری ، حاکی از نقش و اهمیت تاریخی این شاخه از خطکها در گذشته نه چندان دور است.

۴ - سرزمین اولیه خطک ها


سرزمین اولیه خطکها از شمال به رود کابل و از مشرق به رود سند محدود میشد و شماری از طوایف در طول رود سند می‌زیستند.
[۱۳] دوپری و پژواک، Louis Dupree and Abd al-Rahman Pazhvak, Pashtunistan, ed Shah Muhammad Rais, (Kabul ۲۰۰۳)، ج۱، ص۳۳.
ظاهرآ آنان در زمان مغولها به ناحیه بنّون کوچیده اند، سپس به سبب درگیری با قبیله وزیری به نواحی کربوغه، تیری، لاچی (لچه)، شکردره، تا کرانه های رود سند روی آوردهاند. آنان با قبایل اورکزی جنگیدند و مناطق ریس، پتیاله و زیره را بر متصرفات خود افزودند.
[۱۴] سیدبهادرشاه ظفر کاکاخیل، پنبتانه/پشتانه، ج۱، ص۱۱۱۳-۱۱۱۴، د تاریخ په رناکنبی/کی، پیشاور ۲۰۰۶.
[۱۵] محمد حیات خان، حیات افغانی، ج۲، ص۹۹، ج ۲، ترجمه فرهاد ظریفی و عبداللطیف طالبی، کابل ۱۳۷۰ش.


۵ - خطک‌ها در عهد اکبر شاه


خطکها در عهد اکبر شاه (حک: ۹۶۳ـ۱۰۱۴) در صحنه سیاست فعال بودند، چنان که در ۹۹۴ خان خطکها، ملکاکور، با موافقت اکبرشاه خان نشین خطکها را بنیان نهاد و دربار مغول امنیت راههای پیشاورـ لاهور تا کنارههای رود سند را در ازای امتیازاتی به خطکها سپرد.
[۱۶] محمد حیات خان، حیات افغانی، ج۲، ص۱۰۰ـ۱۰۱، ج ۲، ترجمه فرهاد ظریفی و عبداللطیف طالبی، کابل ۱۳۷۰ش.
[۱۷] شیرمحمدخان، تواریخ خورشید جهان، ج۱، ص۲۴۳، چاپ سنگی پیشاور ۱۳۱۱.
ملک اکور از ۹۵۷ تا ۱۰۰۹ رهبری خطکها را به عهده داشت و سرانجام جنگجویان بولاق او را کشتند.
[۱۸] محمد حیات خان، حیات افغانی، ج۲، ص۱۰۱ـ۱۰۲، ج ۲، ترجمه فرهاد ظریفی و عبداللطیف طالبی، کابل ۱۳۷۰ش.
[۱۹] دوپری و پژواک، Louis Dupree and Abd al-Rahman Pazhvak, Pashtunistan, ed Shah Muhammad Rais, (Kabul ۲۰۰۳)، ج۱، ص۳۳.
بعد از اکور ، دو فرزندش به مدت ۴۱ سال رهبری خطکها را عهده دار بودند
[۲۰] دوپری و پژواک، Louis Dupree and Abd al-Rahman Pazhvak, Pashtunistan, ed Shah Muhammad Rais, (Kabul ۲۰۰۳)، ج۱، ص۳۳.
تا این‌که شهاب الدین شاه جهان در ۱۰۵۰، ریاست قوم خطک را به خوشحال خان خطک داد.
[۲۱] افغانستان در دایرةالمعارف تاجیک و آثار سایر پژوهشگران، ترجمه جلال الدین صدیقی، ج۱، ص۳۲۲، کابل: میوند، ۱۳۸۳ش.
با درگذشت خوشحال خان خطک در ۱۱۰۰، زمینه ضعف تدریجی خان نشین خطک فراهم شد.
[۲۲] محمد حیات خان، حیات افغانی، ج۲، ص۱۰۴ـ۱۰۵، ج ۲، ترجمه فرهاد ظریفی و عبداللطیف طالبی، کابل ۱۳۷۰ش.
[۲۳] میراجان سیالمومند، د پبنبتو/پشتنو قبیلو شجری، ج۱، ص۲۶۳ـ۲۶۴، پیشاور ۱۳۶۷ش.
با این همه احمدشاه دُرّانی (حک: ۱۱۶۰ـ۱۱۸۶) از نیروی آنان در فتح هند استفاده کرد و تیمورشاه درّانی (حک: ۱۱۸۷ـ۱۲۰۷) به سعادتمندخان، خان خطک، لقب سرفراز خان داد. پس از سرفراز خان، خاننشین خطک به خاننشین جنوبی در ناحیه تیری و خاننشین شمالی در ناحیه اکوری تقسیم شد
[۲۴] سیدبهادرشاه ظفر کاکاخیل، پنبتانه/پشتانه، ج۱، ص۱۱۷ـ۱۱۸، د تاریخ په رناکنبی/کی، پیشاور ۲۰۰۶.
[۲۵] شیرمحمد خان، ص۲۴۵.
[۲۶] میراجان سیالمومند، د پبنبتو/پشتنو قبیلو شجری، ج۱، ص۲۶۶، پیشاور ۱۳۶۷ش.
در دوران درگیریهای دو طایفه حکومتگر سدوزایی و بارکزایی افغان و قدرت گیریِ بیشتر سیکها در پنجاب و حضور استعمار غربی در شبه قاره،
[۲۷] سیدبهادرشاه ظفر کاکاخیل، پنبتانه/پشتانه، ج۱، ص۱۱۱۸ـ۱۱۱۹، د تاریخ په رناکنبی/کی، پیشاور ۲۰۰۶.
[۲۸] میراجان سیالمومند، د پبنبتو/پشتنو قبیلو شجری، ج۱، ص۲۶۷، پیشاور ۱۳۶۷ش.
خطک دارای ۰۰۰، ۳۲جنگاور بود که ۰۰۰، ۱۲تن از آنان در پیشاور و کوهات حضور داشتند، جمعیت آنان نیز حدود دویست هزار تن بود.
[۲۹] دوپری و پژواک، Louis Dupree and Abd al-Rahman Pazhvak, Pashtunistan, ed Shah Muhammad Rais, (Kabul ۲۰۰۳)، ج۱، ص۳۴ـ۳۵.
در ۱۳۲۶ش/۱۹۴۷ با تشکیل دولت مستقل پاکستان، خطکها در قلمرو آن کشور قرار گرفتند که اکنون با دیگر اقوام این کشور زندگی مسالمت آمیزی را میگذرانند و هنوز هم بیش‌تر ویژگیهای سنّتی خود، به خصوص نوع لباس و رقص مشهور افغانها به نام اَتَن را حفظ کرده اند.
[۳۰] دوپری و پژواک، Louis Dupree and Abd al-Rahman Pazhvak, Pashtunistan, ed Shah Muhammad Rais, (Kabul ۲۰۰۳)، ج۱، ص۳۳ـ۳۴.


۶ - فهرست منابع


(۱) افضل خان خطک، تاریخ مُرصّع، چاپ دوست محمدخان کامل مومندی، پیشاور ۲۰۰۶.
(۲) افغانستان در دایرةالمعارف تاجیک و آثار سایر پژوهشگران، ترجمه جلال الدین صدیقی، کابل: میوند، ۱۳۸۳ش.
(۳) پبنبتو/پشتو ـ پبنبتو تشریحی قاموس، ج ۲، کابل د افغانستان دعلومو اکادیمی، ۱۳۶۰ش.
(۴) میراجان سیالمومند، د پبنبتو/پشتنو قبیلو شجری، پیشاور ۱۳۶۷ش.
(۵) سیفبن محمد سیفی هروی، تاریخنامه هراة، چاپ محمد زبیر صدیقی، کلکته ۱۳۶۲/۱۹۴۳، چاپ افست تهران ۱۳۵۲ش.
(۶) شیرمحمدخان، تواریخ خورشید جهان، چاپ سنگی پیشاور ۱۳۱۱.
(۷) سیدبهادرشاه ظفر کاکاخیل، پنبتانه/پشتانه، د تاریخ په رناکنبی/کی، پیشاور ۲۰۰۶.
(۸) اولاف کرک پاتریک کرو، پبنبتانه (پتانز)، ترجمه شیرمحمد کریمی، پیشاور ۱۳۸۳ش.
(۹) محمد حیات خان، حیات افغانی، ج ۲، ترجمه فرهاد ظریفی و عبداللطیف طالبی، کابل ۱۳۷۰ش.
(۱۰) دوپری و پژواک، Louis Dupree and Abd al-Rahman Pazhvak, Pashtunistan, ed Shah Muhammad Rais, (Kabul ۲۰۰۳).
(۱۱) داسلام، چاپ دوم، EI۲, sv "Khatak" by (Ravan Farhadi).

۷ - پانویس

 
۱. ↑ سیدبهادرشاه ظفر کاکاخیل، پنبتانه/پشتانه، ج۱، ص۱۱۱۴، د تاریخ په رناکنبی/کی، پیشاور ۲۰۰۶.
۲. ↑ دوپری و پژواک، Louis Dupree and Abd al-Rahman Pazhvak, Pashtunistan, ed Shah Muhammad Rais, (Kabul ۲۰۰۳)، ج۱، ص۳۴.
۳. ↑ اولاف کرک پاتریک کرو، پبنبتانه (پتانز)، ج۱، ص۱۳، ترجمه شیرمحمد کریمی، پیشاور ۱۳۸۳ش.
۴. ↑ ذیل "khatak".
۵. ↑ افضل خان خطک، تاریخ مُرصّع، ج۱، ص۶۳۹، چاپ دوست محمدخان کامل مومندی، پیشاور ۲۰۰۶.
۶. ↑ میراجان سیالمومند، د پبنبتو/پشتنو قبیلو شجری، ج۱، ص۲۵۸، پیشاور ۱۳۶۷ش.
۷. ↑ محمد حیات خان، حیات افغانی، ج۲، ص۹۸ـ۹۹، ج ۲، ترجمه فرهاد ظریفی و عبداللطیف طالبی، کابل ۱۳۷۰ش.
۸. ↑ پبنبتو/پشتو ـ پبنبتو تشریحی قاموس، ج ۲، ج۲، ص۱۷۴۲، کابل د افغانستان دعلومو اکادیمی، ۱۳۶۰ش.
۹. ↑ دوپری و پژواک، Louis Dupree and Abd al-Rahman Pazhvak, Pashtunistan, ed Shah Muhammad Rais, (Kabul ۲۰۰۳)، ج۱، ص۳۲.
۱۰. ↑ شیرمحمدخان، تواریخ خورشید جهان، ج۱، ص۲۴۴، چاپ سنگی پیشاور ۱۳۱۱.
۱۱. ↑ سیدبهادرشاه ظفر کاکاخیل، پنبتانه/پشتانه، ج۱، ص۱۱۱۳، د تاریخ په رناکنبی/کی، پیشاور ۲۰۰۶.
۱۲. ↑ سیفبن محمد سیفی هروی، تاریخنامه هراة، ج۱، ص۱۹۶، چاپ محمد زبیر صدیقی، کلکته ۱۳۶۲/۱۹۴۳، چاپ افست تهران ۱۳۵۲ش.
۱۳. ↑ دوپری و پژواک، Louis Dupree and Abd al-Rahman Pazhvak, Pashtunistan, ed Shah Muhammad Rais, (Kabul ۲۰۰۳)، ج۱، ص۳۳.
۱۴. ↑ سیدبهادرشاه ظفر کاکاخیل، پنبتانه/پشتانه، ج۱، ص۱۱۱۳-۱۱۱۴، د تاریخ په رناکنبی/کی، پیشاور ۲۰۰۶.
۱۵. ↑ محمد حیات خان، حیات افغانی، ج۲، ص۹۹، ج ۲، ترجمه فرهاد ظریفی و عبداللطیف طالبی، کابل ۱۳۷۰ش.
۱۶. ↑ محمد حیات خان، حیات افغانی، ج۲، ص۱۰۰ـ۱۰۱، ج ۲، ترجمه فرهاد ظریفی و عبداللطیف طالبی، کابل ۱۳۷۰ش.
۱۷. ↑ شیرمحمدخان، تواریخ خورشید جهان، ج۱، ص۲۴۳، چاپ سنگی پیشاور ۱۳۱۱.
۱۸. ↑ محمد حیات خان، حیات افغانی، ج۲، ص۱۰۱ـ۱۰۲، ج ۲، ترجمه فرهاد ظریفی و عبداللطیف طالبی، کابل ۱۳۷۰ش.
۱۹. ↑ دوپری و پژواک، Louis Dupree and Abd al-Rahman Pazhvak, Pashtunistan, ed Shah Muhammad Rais, (Kabul ۲۰۰۳)، ج۱، ص۳۳.
۲۰. ↑ دوپری و پژواک، Louis Dupree and Abd al-Rahman Pazhvak, Pashtunistan, ed Shah Muhammad Rais, (Kabul ۲۰۰۳)، ج۱، ص۳۳.
۲۱. ↑ افغانستان در دایرةالمعارف تاجیک و آثار سایر پژوهشگران، ترجمه جلال الدین صدیقی، ج۱، ص۳۲۲، کابل: میوند، ۱۳۸۳ش.
۲۲. ↑ محمد حیات خان، حیات افغانی، ج۲، ص۱۰۴ـ۱۰۵، ج ۲، ترجمه فرهاد ظریفی و عبداللطیف طالبی، کابل ۱۳۷۰ش.
۲۳. ↑ میراجان سیالمومند، د پبنبتو/پشتنو قبیلو شجری، ج۱، ص۲۶۳ـ۲۶۴، پیشاور ۱۳۶۷ش.
۲۴. ↑ سیدبهادرشاه ظفر کاکاخیل، پنبتانه/پشتانه، ج۱، ص۱۱۷ـ۱۱۸، د تاریخ په رناکنبی/کی، پیشاور ۲۰۰۶.
۲۵. ↑ شیرمحمد خان، ص۲۴۵.
۲۶. ↑ میراجان سیالمومند، د پبنبتو/پشتنو قبیلو شجری، ج۱، ص۲۶۶، پیشاور ۱۳۶۷ش.
۲۷. ↑ سیدبهادرشاه ظفر کاکاخیل، پنبتانه/پشتانه، ج۱، ص۱۱۱۸ـ۱۱۱۹، د تاریخ په رناکنبی/کی، پیشاور ۲۰۰۶.
۲۸. ↑ میراجان سیالمومند، د پبنبتو/پشتنو قبیلو شجری، ج۱، ص۲۶۷، پیشاور ۱۳۶۷ش.
۲۹. ↑ دوپری و پژواک، Louis Dupree and Abd al-Rahman Pazhvak, Pashtunistan, ed Shah Muhammad Rais, (Kabul ۲۰۰۳)، ج۱، ص۳۴ـ۳۵.
۳۰. ↑ دوپری و پژواک، Louis Dupree and Abd al-Rahman Pazhvak, Pashtunistan, ed Shah Muhammad Rais, (Kabul ۲۰۰۳)، ج۱، ص۳۳ـ۳۴.


۸ - منبع


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خطک»، شماره ۷۱۳۰.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.