پیشاورپیشاوَر، مرکز ایالت سرحدی شمال غربی پاکستان می‌باشد. ۱ - موقعیت جغرلفیاییاین شهر با ۷۷۳، ۲۱۸، ۱ تن جمعیت (۱۳۸۴ش/۲۰۰۵م) در °۳۴ و ´۱ عرض شمالی و°۷۱ و ´۳۳ طول شرقی در ۲۴ کیلومتری دهانۀ شرقی تنگۀ خیبر بر کرانۀ غربی رودخانۀ «بارا» از شاخابه‌های رودخانۀ کابل در شمال غربی پاکستان جای دارد [۱]
The World Gazetteer, www World،gazetteercom.
[۲]
فهرست، Britannica Atlas, Chicago, ۱۹۹۶، ج۱، ص۱۳۵.
[۳]
Wikipedia, wwwenwikipediaorg/wiki/.
[۴]
Cities of the World, Detroit, ۱۹۸۷، ج۴، ص۴۴۹.
[۵]
Britannica, ۲۰۰۴.
۲ - بخش قدیمی و امروزی پیشاورشهر پیشاور از دو بخش قدیمی و امروزی تشکیل شده است. بخش قدیمی آن‌که دارای ۲۰ دروازه است، به سبک شهرهای پرجمعیت آسیای مرکزی است و خانه‌هایی از خشت با کوچه‌های تنگ و پرپیچ و خم دارد. بخش نوساز شهر که در واقع یک منطقۀ نظامی است، دارای خانه‌هایی بزرگ و خیابان‌هایی منظم و مشجر است و تأسیساتی متعلق به نیروی هوایی ارتش پاکستان در آن قرار دارد. [۶]
Cities of the World, Detroit, ۱۹۸۷، ج۴، ص۴۴۹.
پیشاور یکی از شهرهای زیبا و خوش آب و هوای پاکستان است. هوای شهر اگرچه در تابستان گرم و در زمستان نسبتاً سرد است، اما چنان نیست که برف ببارد و سرمای آن قابل تحمل است. [۷]
صافی، قاسم، سفرنامۀ پاکستان، ج۱، ص۱۰۴، تهران، ۱۳۶۶ش.
۳ - معرفی اجمالیجمعیت پیشاور از دو گروه عمدۀ قومی پشتوها (که اکثریت جمعیت شهر را تشکیل می‌دهند) و پیشاوری‌ها (که از مردمان بومی این منطقه هستند) تشکیل شده است. افزون بر این دو گروه قومی، اقوام تاجیک، هزاره و همچنین کولی‌ها نیز در این شهر به سر می‌برند. بیشتر مردم این شهر به زبان پشتو سخن می‌گویند؛ در عین حال، زبان‌های فارسی، هندکو، پنجابی و اردو نیز در پیشاور گویشورانی دارد. [۸]
Wikipedia, wwwenwikipediaorg/wiki/.
[۹]
صافی، قاسم، سفرنامۀ پاکستان، ج۱، ص۱۰۳، تهران، ۱۳۶۶ش.
مردم پیشاور مسلمان، و پیرو مذاهب تسنن و تشیع هستند. [۱۰]
اردو دائرة المعارف اسلامیه، لاهور، ج۵، ص۶۱۳، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۱م.
در این شهر گروهی صنعتگر ماهر در دکه‌های کوچک به ساختن ظروف مسی، دست‌بند، گوشواره و دیگر زیورآلات می‌پردازند. منسوجات ابریشمی و کتانی، فرآورده‌های غذایی، تولید کفش و سفالگری عمده‌ترین محصولات صنعتی این شهر است. [۱۱]
صافی، قاسم، سفرنامۀ پاکستان، ج۱، ص۱۰۴، تهران، ۱۳۶۶ش.
[۱۲]
Wikipedia, wwwenwikipediaorg/wiki/.
[۱۳]
Encarta reference Library, ۲۰۰۴.
[۱۴]
Cities of the World, Detroit, ۱۹۸۷، ج۴، ص۴۴۹.
۴ - پیشینۀ تاریخیپیشاور یکی از شهرهای ناحیۀ باستانی گندهارا به شمار می‌رفته است. این سرزمین یکی از زیستگاه‌های اقوام مهاجر هند و اروپایی بوده است. احتمالاً پیش از مهاجرت آن‌ها به این ناحیه دراویدی‌ها در آن‌جا می‌زیسته‌اند. این ناحیه از دیرباز با تمدن باستانی هارپا در درۀ رودخانۀ سند، و تمدن آریایی‌های درۀ کابل ارتباط داشته است. این شهر توسط پوشکال فرزند بهارات ساخته شد و پوشکال نام گرفت. [۱۵]
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲، ج۲۰، ص۱۱۴.
[۱۶]
Wikipedia, wwwenwikipediaorg/wiki/.
پیشاور در زمان داریوش اول هخامنشی به قلمرو هخامنشیان افزوده شد؛ سپس اسکندر مقدونی برآن غلبه یافت. در دورۀ سلوکوس نیکاتور (سل ۳۱۲-۲۸۰ق‌م) که پس از اسکندر بر بخش شرقی امپراتوری او فرمان می‌راند، به چاندراگوپتا بنیان‌گذار امپراتوری ماوریا واگذار شد. [۱۷]
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲، ج۲۰، ص۱۱۴.
[۱۸]
Wikipedia, wwwenwikipediaorg/wiki/.
بنا بر سنگ نوشتۀ آشوکا، آیین بودا ۵۰ سال پس از آن، دین رسمی پیشاور شد. [۱۹]
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲، ج۲۰، ص۱۱۴.
در سدۀ ۲ق‌م ائوکراتیدس پادشاه یونانی ـ باکتریایی، این شهر را به قلمرو خود افزود. در سدۀ ۱ق‌م پارتیان بر این شهر چیره شدند و چندین تن از آن‌ها بر این سرزمین فرمانروایی یافتند که مشهورترین آن‌ها گوندوفارس بود که تا حدود سال ۴۶م فرمانروایی کرد. در حدود اوایل سدۀ ۱م کوشانیان پیشاور را به تصرف خود درآوردند. در این دوره پیشاور یکی از مراکز آیین بودا بود. [۲۰]
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲، ج۲۰، ص۱۱۴.
بنابر کتیبۀ کعبۀ زردشت در نقش رستم از شاپور اول ساسانی (سل ۲۴۰-۲۷۰م)، پیشاور در قلمرو شاهنشاهی ساسانی قرار داشته است. [۲۱]
سامی، علی، تمدن ساسانی، ج۲، ص۲۵۱-۲۵۲، شیراز، ۱۳۴۲ش.
ساسانیان از طریق پیشاور و کابل که هر یک در دو سوی تنگۀ خیبر قرار داشتند، بر راه‌هایی که از این تنگه به هند می‌رفت، نظارت می‌کردند. [۲۲]
Brunner, Ch, Geographical and Administrative Divisions: Settlements and Economy, The Cambridge History of Iran, volIII (۲) , edEYarshater, Cambridge, ۱۹۸۳، ج۱، ص۷۷۱.
به رغم چیرگی ساسانیان بر پیشاور این شهر همچنان یکی از مراکز آیین بودا باقی‌مانده بود، چنان‌که فا ـ هیان زائر بودایی چینی که در اوایل سدۀ ۵م از آن‌جا دیدار کرده، مذهب بودایی همچنان رایج‌ترین دین این شهر بوده است. [۲۳]
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲، ج۲۰، ص۱۱۴.
[۲۴]
Wikipedia, wwwenwikipediaorg/wiki/.
در اواخر سدۀ ۴م نخست کیداریان و سپس هپتالیان بر نواحی شمالی هند و از آن میان پیشاور دست یافتند. [۲۵]
Brunner, Ch, Geographical and Administrative Divisions: Settlements and Economy, The Cambridge History of Iran, volIII (۲) , edEYarshater, Cambridge, ۱۹۸۳، ج۱، ص۷۷۰-۷۷۱.
به هنگام سفر هیوئن‌تسیانگ زائر بودایی چینی در سدۀ ۱ق/۷م آیین بودایی در پیشاور رو به انحطاط داشته است. شواهد نشان می‌دهد که در اواسط سدۀ ۷م مردم گندهارا و از آن میان پیشاور کاملاً هندی بوده‌اند و فرمانروایان هندو شدۀ هندی ـ سکایی بر آن نواحی حکومت داشته‌اند. [۲۶]
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲، ج۲۰، ص۱۱۴.
۵ - حکومت غزنویان بر شهرپس از آن‌ها هندوشاهیانِ ویهند بر نواحی شمال غربی هند فرمانروایی یافتند. در سدۀ ۴ق/۱۰م حکومت این خاندان بر این نواحی همچنان باقی بود و مانعی در برابر نفوذ اسلام در نواحی شمال هند، به شمار می‌رفت. احتمالاً نخستین برخورد مسلمانان با هندو‌شاهیان اقدامی دفاعی بوده است. در ۳۶۷ق/۹۷۸م یکی از پادشاهان این خاندان به نام راجاجیپال از پیشاور به قلمرو سبکتکین در خراسان حمله کرد، اما در محلی میان کابل ـ لمغان پس از جنگی سخت که میان دو طرف درگرفت، شکست خورد و سبکتکین پس از عبور از درۀ رود کابل به سوی پیشاور پیش راند. [۲۷]
Bosworth, CE, The Early Ghaznavids, The Cambridge History of Iran, volIV, edRNFrye, Cambridge, ۱۹۷۵، ج۱، ص۱۶۶-۱۶۸.
[۲۸]
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲، ج۲۰، ص۱۱۴.
هرچند سبکتکین دیگر به هند نرفت، اما برای حفاظت از تنگۀ خیبر پایگاهی نظامی با ۱۰ هزار سپاهی در آن‌جا مستقر ساخت.پس از سبکتکین جانشین او محمود در ۳۹۶ق/۱۰۰۶م به پنجاب لشکر کشید. به هنگام بازگشت سپاهیان محمود، انندپال پسر راجاجیپال با سپاهیان محمود درگیر شد، اما در نزدیکی پیشاور شکست خورد و به کشمیر رانده شد [۲۹]
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲، ج۲۰، ص۱۱۴.
[۳۰]
دولافوز، ک. ف.، تاریخ هند، ج۱، ص۸۴-۸۵، ترجمۀ محمدتقی فخرداعی گیلانی، تهران، ۱۳۱۶ش.
و پیشاور از آن پس تحت سیطرۀ غزنویان قرار گرفت. با افول قدرت غزنویان پس از سلطان مسعود و انتقال پایتخت آنان از غزنین به لاهور، پیشاور به سبب آن‌که در مسیر نواحی شرقی خراسان به سوی لاهور، یکی از مهم‌ترین نقاط ارتباطی به شمار می‌رفت، برای غزنویان اهمیتی افزون‌تر یافت. [۳۱]
EI۲.
۶ - تصرف مغولاندر ۵۷۵ق/ ۱۱۷۹م معزالدین غوری پیشاور را تصرف کرد [۳۲]
منهاج سراج، عثمان، طبقات ناصری، ج۱، ص۳۹۷، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
سپس در روزگار سلطان محمد خوارزمشاه (حک ۵۹۶-۶۱۷ق) به قلمرو خوارزمشاهیان افزوده شد، [۳۳]
منهاج سراج، عثمان، طبقات ناصری، ج۱، ص۳۱۵، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
امـا اندکی بعـد و از جانب سلطان جلالالدین خوارزمشاه (که در زمان‌حیـات پـدرش بر نواحـی غـور و غـزنین حکـومت داشـت) به ملک اختیارالدین محمد بن علی خرپوست غوری به اقطاع داده شد. [۳۴]
منهاج سراج، عثمان، طبقات ناصری، ج۲، ص۱۱۶، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
اما دیری نپایید که با هجوم سپاهیان چنگیز به جانب خراسان و جنگ و گریزهای پیاپی میان سپاهیان چنگیزخان و سلطان جلالالدین خوارزمشاه در ۶۱۷ق سلطان جلالالدین که تاب مقاومت در برابر سپاهیان مغول را نداشت، از غزنین به پیشاور رفت و در کنار آب سند با مغولان مصاف داد، اما شکست بر سپاهیان او افتاد و وی با گذر از رود سند به هندوستان گریخت. [۳۵]
منهاج سراج، عثمان، طبقات ناصری، ج۱، ص۱۱۷- ۱۱۹، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۳۶]
منهاج سراج، عثمان، طبقات ناصری، ج۲، ص۳۱۶، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
۷ - طوایف ساکن در دره پیشاورپیش از هجوم تیمور طوایفی از پشتوها و تاجیک‌ها در درۀ پیشاور ساکن شدند. در اواخر سدۀ ۱۵م گروه بزرگ دیگری از طوایف پشتو به این ناحیه مهاجرت کردند. [۳۷]
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲، ج۲۰، ص۱۱۵.
در ۹۲۵ق/ ۱۵۱۹م ظهیرالدین محمد بابر برای سرکوب طایفۀ یوسف‌زایی به پیشاور لشکر کشید و پس از چیرگی بر آن، قلعۀ آن‌را بازسازی کرد. [۳۸]
فرشته، محمدقاسم، تاریخ، ج۱، ص۲۰۱، کانپور، ۱۲۹۰ق/۱۸۷۴م.
پس از مرگ بابر در ۹۳۷ق/۱۵۳۱م یوسف‌زایی‌ها دوباره استقلال گذشتۀ خود را بازیافتند و دیله‌زاک‌ها از دیگر طوایف ساکن در درۀ پیشاور، قلعۀ شهر را به آتش کشیدند، اما در ۹۶۰ق/۱۵۵۳م همایون پسر و جانشین بابر، مجدداً این قلعه را بازسازی کرد. [۳۹]
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲، ج۲۰، ص۱۱۵.
۸ - تصرف سیکهاشهر پیشاور تا ۱۱۵۱ق/ ۱۷۳۸م در استیلای گورکانیان هند باقی بود، تا آن‌که نادرشاه افشار در این سال پیشاور را تسخیر کرد. [۴۰]
استرابادی، محمدمهدی، جهانگشای نادری، ج۱، ص۴۰۹-۴۱۰، تهران، ۱۳۶۸ش.
[۴۱]
محمدکاظم، عالم‌آرای نادری، ج۲، ص۶۳۶-۶۴۳، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۶۴ش.
پس از قتل نادر در ۱۱۶۰ق/۱۷۴۷م احمدخان درانی بر متصرفات شرقی نادر از جمله پیشاور استیلا یافت (نک : ه د، احمدشاه درانی). پس از درگذشت تیمورشاه، جانشین احمدشاه در ۱۲۰۷ق/۱۷۹۳م پیشاور دستخوش نابسامانی شد. [۴۲]
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲، ج۲۰، ص۱۱۶.
در ۱۲۳۳ق/ ۱۸۱۸م سیک‌ها به سوی پیشاور پیشروی کردند و صدمات بسیاری بر آن وارد ساختند. [۴۳]
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲، ج۲۰، ص۱۱۶.
در ۱۲۳۸ق/۱۸۲۳م حاکم کابل درصدد مقابله با فتنه سیک‌ها برآمد و لشکری از کابل به پیشاور گسیل داشت، اما این لشکرکشی با کامیابی روبه‌رو نشد و تمام ایالت پیشاور به تصرف رانجیت سینگ، رهبر سیک‌ها درآمد. در این زمان مردم پیشاور با پرداخت مبالغی هنگفت به رانجیت سینگ از بروز ویرانی‌های بیشتر جلوگیری کردند. [۴۴]
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲، ج۲۰، ص۱۱۶.
در ۱۲۶۵ق/ ۱۸۴۹م انگلیسی‌ها بر پیشاور استیلا یافتند و تا تأسیس ایالت سرحدی شمال غربی، این شهر در شمار شهرهای ایالت پنجاب باقی بود. [۴۵]
اردو دائرة المعارف اسلامیه، لاهور، ج۵، ص۶۰۵، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۱م.
۹ - فهرست منابع(۱) اردو دائرة المعارف اسلامیه، لاهور، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۱م. (۲) استرابادی، محمدمهدی، جهانگشای نادری، تهران، ۱۳۶۸ش. (۳) دولافوز، ک. ف.، تاریخ هند، ترجمۀ محمدتقی فخرداعی گیلانی، تهران، ۱۳۱۶ش. (۴) سامی، علی، تمدن ساسانی، شیراز، ۱۳۴۲ش. (۵) صافی، قاسم، سفرنامۀ پاکستان، تهران، ۱۳۶۶ش. (۶) فرشته، محمدقاسم، تاریخ، کانپور، ۱۲۹۰ق/۱۸۷۴م. (۷) محمدکاظم، عالم‌آرای نادری، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۶۴ش. (۸) منهاج سراج، عثمان، طبقات ناصری، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش. (۹) Bosworth, CE, The Early Ghaznavids, The Cambridge History of Iran, volIV, edRNFrye, Cambridge, ۱۹۷۵. (۱۰) Britannica, ۲۰۰۴. (۱۱) Britannica Atlas, Chicago, ۱۹۹۶. (۱۲) Brunner, Ch, Geographical and Administrative Divisions: Settlements and Economy, The Cambridge History of Iran, volIII (۲) , edEYarshater, Cambridge, ۱۹۸۳. (۱۳) Cities of the World, Detroit, ۱۹۸۷. (۱۴) EI۲. (۱۵) Encarta reference Library, ۲۰۰۴. (۱۶) The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲. (۱۷) Wikipedia, wwwenwikipediaorg/wiki/. (۱۸) The World Gazetteer, www World-gazetteercom. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «پیشاور»، شماره۵۶۲۱. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|