حمارحمار حیوانی که زیستگاه اصلی آن صحراست، و در ۵۰۰۰ سال قبل اولین بار توسط مصریان رام و بکار گرفته شد. ۱ - اطلاق واژه حمارواژه «حمار» در عربی به هر دو گونه اهلی و وحشی این حیوان اطلاق می‌شود؛ [۱]
ترتیب العین، ص۱۹۷.
[۲]
لسان‌العرب، ج۳، ص۳۱۹.
[۳]
تاج العروس، ج۶، ص۳۰۳، «حمر».
اما واژه «الاغ» در فارسی تنها به گونه اهلی آن [۴]
لغت‌نامه، ج۶، ص۸۴۴۲، «خر».
و «گورخر» به گونه وحشی آن گفته می‌شود. [۵]
لغت‌نامه، ج۱۲، ص۱۷۰۸۷، «گورخر».
۲ - واژه حمار در قرآن و روایاتدر قرآن ۴ بار و در سوره‌های جمعه بقره لقمان و نحل از این حیوان یاد شده است، افزون بر این در برخی روایات در ذیل آیات ۱۷۵ اعراف و ۴۱ هود در ارتباط با ماجرای بلعم بن باعورا [۱۳]
جامع‌البیان، مج۶، ج۹، ص۱۶۷_۱۶۸.
و طوفان حضرت نوح(علیه‌السلام) [۱۴]
علل الشرایع، ج۱، ص۱۹۹_۲۰۰.
[۱۵]
تفسیر قرطبی، ج۹، ص۲۶.
حکایاتی درباره این حیوان به چشم می‌خورد.۳ - زیستگاه حیوان مذکوردرباره نخستین زیستگاه الاغ اطلاعی در دست نیست؛ امّا طبق برخی گزارش‌ها، مصریان نخستین کسانی بوده‌اند که این حیوان را در ۵۰۰۰ سال پیش رام کرده، مورد استفاده قرار داده‌اند. براساس نقل کتاب مقدس محل زیست این حیوان صحراهاست و در حمل بار و تحمل سختی‌ها و منتفع گردانیدن صاحب خود معروف بوده، گاهی از آن برای شخم زدن استفاده می‌شده است. [۱۶]
قاموس کتاب مقدس، ص۹۲_۹۳، «الاغ».
از دیگر ویژگی‌های این حیوان شناسایی و پیمودن مسیرهایی است که فقط یک بار پیموده است. ۴ - کابرد الاغدر آیه ۸ نحل این حیوان همچون اسب و استر وسیله‌ای برای سواری و نیز زینت معرفی شده است:«والخَیلَ والبِغالَ والحَمیرَ لِتَرکَبوها و زینَةً» برخی مفسران بدون ذکر دلیل در زینت بودن الاغ تشکیک کرده، آن را نپذیرفته‌اند. [۲۰]
احکام القرآن، ج۳، ص۱۱۴۲.
یادکرد دیگر از این حیوان به ماجرای شخصی [۲۱]
حیاة الحیوان، ج۱، ص۲۳۳_۲۳۴
مربوط می‌شود که هنگام گذر از کنار روستایی که سقف‌ها و دیوارهایش فرو ریخته بود در زنده شدن اهل آن در قیامت پرسید و پس از ۱۰۰ سال میرانده شدن زنده شد و زنده شدن الاغش را در برابر چشمانش دید:«... وانْظُر اِلی حِمَارک...» ۵ - استفاده از واژه حمار برای مذمتشاعران عهد جاهلی [۲۳]
دیوان امرءالقیس، ص۲۳۵.
[۲۴]
دیوان عروه، ص۴۶.
[۲۵]
دیوان عامر، ص۳۱۳.
[۲۶]
دیوان امرءالقیس، ص۲۸۹.
، مخضرمین (شاعران هر دو دوره جاهلی و اسلامی) [۲۷]
دیوان حسان، ص۸۱.
[۲۸]
لغت‌نامه، ج۱۲، ص۱۸۰۹۷، «مخضرم».
[۲۹]
دیوان حسان، ص۱۰۳.
و نیز شاعران دوره اسلامی [۳۰]
دیوان اخطل، ص۱۷۳.
[۳۱]
دیوان دعبل، ص۱۱۵.
[۳۲]
دیوان اخطل، ص۱۹۲.
از واژه حمار برای مذمت استفاده کرده‌اند. بنا به نقل بیضاوی این حیوان و به ویژه صدایش در عرب مَثَلی برای نکوهش و ناپسندی است. [۳۳]
تفسیر بیضاوی، ج۳، ص۳۵۹.
۶ - کابرد الاغ از نگاه قرآنقرآن هم در دو یادکرد از این حیوان به صورت تشبیه نام برده است:در آیه ۱۹ لقمان لقمان در یک دستورالعمل اخلاقی به فرزند خویش او را امر به فروداشت صدا می‌کند و صدای بلند را به صدای الاغ تشبیه می‌کند:«واغضُض مِن صَوتِکَ اِنَّ اَنکَرَ الأَصوتِ لَصَوتُ الحَمیر» مفسران، منظور از «حمیر» را جاهلان از انسان‌ها دانسته‌اند که به الاغ تشبیه شده‌اند. [۳۶]
مجمع البیان، ج۸، ص۵۰۰.
در آیه ۵ جمعه براساس نقل مفسران، [۳۸]
جامع‌البیان، مج۱۴، ج۲۸، ص۱۲۴_۱۲۵.
[۳۹]
تفسیر قرطبی، ج۱۸، ص۶۲.
عالمان یهود را به الاغ تشبیه می‌کند و علم آنان را به کتاب . اینان کسانی بودند که با علم به حقانیت پیامبر به آن اعتراف نمی‌کردند و آن را نمی‌پذیرفتند:«مَثَلُ الَّذینَ حُمِّلوا التَّورةَ ثُمَّ لَم یَحمِلوها کَمَثَلِ الحِمارِ یَحمِلُ اَسفارًا» ۷ - واژه عیرواژه «عیر» را نیز مفسّران به معنای قافله‌ای که مرکب‌های آن الاغ باشد دانسته‌اند که در مطلق قافله تعمیم یافته است [۴۲]
مجمع‌البیان، ج۵، ص۳۸۵.
، بنابراین، آیات «... اَیَّتُهَا العیرُ اِنَّکُم لَسرِقون»، «و سَلِ القَریَةَ الَّتی کُنّا فیها والعیر...» و «لَمّا فَصَلَتِ العیرُ قالَ اَبوهُم...» که همگی مربوط به ماجرای یوسف و ملاقات برادران با وی است، نیز می‌تواند به موضوع این مقاله مربوط باشد.۸ - حکم گوشت الاغدر حکم گوشت الاغ در بین فقیهان مسلمان اختلاف است؛ حسن بصری قائل به اباحه ، [۴۷]
المنتزع المختار، ج۴، ص۹۵.
عموم فقیهان شیعه ، مالک [۵۰]
المدونة‌الکبری، ج۴، ص۱۰۴.
[۵۱]
الموطأ، ج۲، ص۴۹۷.
و گروهی دیگر از اهل سنت به کراهت آن و ابوحنیفه [۵۲]
المبسوط، ج۱۱، ص۲۳۴.
[۵۳]
بدائع الصنائع، ج۵، ص۳۷_۳۸.
، شافعی [۵۴]
روضة الطالبین، ج۲، ص۵۳۷
و ابن‌حنبل [۵۵]
المغنی، ج۱۱، ص۶۶_۷۵.
به حرمت آن نظر داده‌اند.۹ - منابعاحکام القرآن، ابن‌العربی؛ انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیضاوی؛ بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع؛ ترتیب کتاب العین؛ تاج العروس من جواهرالقاموس؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ تفسیر القمی؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام؛ حیاة‌الحیوان الکبری؛ دیوان اخطل؛ دیوان امرءالقیس؛ دیوان حسان؛ دیوان دعبل؛ دیوان عامر؛ دیوان عروه؛ روضة الطالبین و عمدة المفتین؛ علل‌الشرایع؛ قاموس کتاب مقدس؛ کتاب الخلاف؛ لسان العرب؛ لغت‌نامه؛ المبسوط؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ المدونة الکبری؛ المغنی و الشرح الکبیر؛ المنتزع المختار (شرح الازهار)؛ الموطأ ۱۰ - پانویس
دائرةالمعارف قرآن کریم جلد چهارم، برگرفته از مقاله حمار. رده‌های این صفحه : جانور شناسی
|