جساسهجسّاسه، موجودی مجهول‌الهویه در جزیره‌ای نامعلوم و نام حدیثی از تمیم‌الداری درباره ظهور دجال است. فهرست مندرجات۱.۱ - حکایت تمیم ۱.۲ - نقلی دیگر از این ماجرا ۱.۳ - اوصاف این جانور ۱.۴ - علت این نامگذاری ۱.۵ - جزیره جساسه در دریای قلزم ۱.۶ - نظر لغت شناسان ۱.۷ - نظر دانشمندان ۱.۸ - بررسی روایت ۱.۹ - جعلی حدیث جساس ۱.۱۰ - داستان گویی شیوه مبلغان یهودی و مسیحی ۱.۱۱ - دلیل دیگر پذیرش‌آسان این گونه روایات ۲ - فهرست منابع ۳ - پانویس ۴ - منبع ۱ - حدیث جساسهدر میان احادیثِ راجع به دجّال، حدیث جسّاسه جایگاه ویژه‌ای دارد. این حدیث، که فقط در مجامع حدیثی اهل سنت [۱]
ابن‌حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، ج ۶، ص ۳۷۳ـ۳۷۴، بیروت: دارصادر.
[۲]
ابن‌حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، ج ۶، ص۴۱۳، بیروت: دارصادر.
[۳]
ابن‌حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، ج ۶، ص۴۱۷ـ ۴۱۸، بیروت: دارصادر.
[۴]
مسلم‌بن حجاج، صحیح مسلم، ج ۸، ص ۲۰۳ـ ۲۰۵، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت.
[۵]
ابن ماجه، سنن ابن‌ماجه، ج ۲، ص ۱۳۵۴ـ ۱۳۵۵، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۶]
سلیمان‌بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج ۴، ص ۱۱۸ـ۱۱۹، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، (چاپ افست) بیروت.
آمده، در بر دارنده حکایتی است از زبان تمیم‌الداری که برای پیامبر اسلام نقل کرده است.بنا بر این حدیث، رسول‌اکرم حکایت مذکور را بالای منبر برای مردم بازگفته و آن را مؤید سخن خود درباره دجّال شمرده است. [۷]
مسلم‌بن حجاج، صحیح مسلم، ج ۸، ص ۲۰۵، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت.
۱.۱ - حکایت تمیمحکایت تمیم بدین قرار است که وی با گروهی سوار کشتی می‌شود، آنان در راه گرفتار طوفان می‌شوند سپس به جزیره‌ای می‌روند و در آن‌جا با جانوری که خود را جسّاسه معرفی می‌کند روبرو می‌گردند. جسّاسه از این گروه می‌خواهد به محلی در آن جزیره بروند که دجّال در آن‌جا محبوس است و مشتاق شنیدن خبرهایی از آنهاست. دجّال از این گروه پرسشهایی می‌کند و در پایان وعده می‌دهد که به زودی اذن خروج می‌یابد و بر همه جا، به جز مکه و مدینه ، سیطره می‌یابد. [۸]
ابن‌حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، ج ۶، ص۴۱۷ـ ۴۱۸، بیروت: دارصادر.
[۹]
مسلم‌بن حجاج، صحیح مسلم، ج ۸، ص ۲۰۴ـ ۲۰۵، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت.
[۱۰]
ابن ماجه، سنن ابن‌ماجه، ج ۲، ص ۱۳۵۴ـ ۱۳۵۵، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۱]
سلیمان‌بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج ۴، ص ۱۱۹ـ۱۲۰ که در روایتی مسیح علیه‌السلام را در آن‌جا محبوس دانسته است، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، (چاپ افست) بیروت.
۱.۲ - نقلی دیگر از این ماجرادر نقلی دیگر، [۱۲]
محمدبن ابی‌طالب دمشقی، من کتاب نخبة الدهر فی عجائب البرّ و البحر، ج۱، ص۱۶۴ـ ۱۶۵، چاپ عبدالرزاق اصفر، دمشق ۱۹۸۳.
آشنایی تمیم با دجّال و جسّاسه بدین صورت بوده است که جنیان تمیم را می‌ربایند و به سرزمینهای دور می‌برند.وی در این گشت و گذار به جزیره دجّال و جسّاسه می‌رسد و در آن‌جا از چگونگی رستاخیز و پیدایش آن و نیز ظهور دجّال آگاه می‌گردد. بنا به ر وایت مسلم‌بن حجاج ، [۱۳]
مسلم‌بن حجاج، صحیح مسلم، ج ۸، ص ۲۰۴ـ ۲۰۵، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت.
پیامبر در پایان نقل حکایت به مردم دلگرمی‌می‌دهد که دجّال به شهر مدینه وارد نمی‌شود. [۱۴]
ابن ماجه، سنن ابن‌ماجه، ج ۲، ص ۱۳۵۴ـ ۱۳۵۵، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱.۳ - اوصاف این جانورصورتهای مختلف حدیث مربوط به جسّاسه، بازگو کننده ماجرای مذکور است و در آنها جسّاسه جانوری بسیار پر مو توصیف شده که جنسیتش را نمی‌توان تشخیص داد [۱۵]
ابن‌حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، ج ۶، ص ۳۷۴ـ۳۷۶، بیروت: دارصادر.
[۱۶]
سلیمان‌بن احمد طبرانی، المعجم‌الکبیر، ج ۲، ص ۵۵، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴.
اما، در برخی منابع [۱۷]
ابن ماجه، سنن ابن‌ماجه، ج ۲، ص ۱۳۵۵، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۸]
سلیمان‌بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج ۴، ص ۱۱۸، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، (چاپ افست) بیروت.
[۱۹]
سلیمان‌بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج ۴، ص ۱۲۰، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، (چاپ افست) بیروت.
جسّاسه جانوری مادّه معرفی شده است. ۱.۴ - علت این نامگذاریاین موجود را از آن رو جسّاسه خوانده‌اند که خبرها را برای دجال تجسس می‌کرده و به او می‌رسانده است. [۲۰]
محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ، ج ۱۰، ص ۴۴۸ ، ذیل «جس»، چاپ علی حسن هلالی، قاهره.
[۲۱]
یحیی‌بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح‌النووی، ج ۱۸، ص ۷۸، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۲]
محمدبن عبدالهادی سندی، شرح سنن ابن‌ماجة القزوینی، ج ۲، ص ۵۰۷، بیروت: دارالجیل.
۱.۵ - جزیره جساسه در دریای قلزممتأثر از این حدیث، در برخی منابع جغرافیایی از جزیره دجّال یا جسّاسه در دریای قلزم یاد شده است. [۲۳]
زکریابن محمد قزوینی، آثارالبلاد و اخبارالعباد، ج۱، ص ۱۷۸، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۲۴]
زکریابن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، ج۱، ص ۸۹، قاهره ۱۳۹۰/۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ .
[۲۵]
محمدبن ابی‌طالب دمشقی، من کتاب نخبة الدهر فی عجائب البرّ و البحر، ج۱، ص۱۶۴ـ ۱۶۵، چاپ عبدالرزاق اصفر، دمشق ۱۹۸۳.
۱.۶ - نظر لغت شناساندمیری نیز در حیاه الحیوان [۲۶]
محمدبن موسی دمیری، حیاة الحیوان الکبری، ج ۱، ص ۲۷۷، قاهره ۱۳۹۰/۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ ش.
جسّاسه را از حیوانات واقعی شمرده اما جاحظ (متوفی ۲۵۵)، که معاصر مسلم‌بن حجاج (متوفی ۲۶۱) و احمدبن حنبل (متوفی ۲۴۱) بوده، در کتاب‌الحیوان خود از جسّاسه یادی نکرده است.شاید در نظر جاحظ، این حدیث همانند حکایات دریانوردان بوده، زیرا وی حکایت دریانوردان را معتبر نمی‌دانسته و آنان را کسانی معرفی می‌کرده که در نقل امری که برایشان شگفت‌انگیز است، غلو می‌کنند. [۲۷]
عمروبن بحر جاحظ، کتاب‌الحیوان، ج ۶، ص ۱۶، چاپ عبدالسلام محمدهارون، مصر) ۱۳۸۵ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۹ (چاپ افست بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
همچنین، برخی لغت‌شناسان، تحت تأثیر این حدیث، جسّاسه را جانوری در برخی جزایر دانسته‌اند. [۲۸]
کتاب العین، ذیل «جسس»، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹.
[۲۹]
محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ذیل «جسس» ، چاپ علی حسن هلالی، قاهره.
[۳۰]
ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل «جسس»،.
[۳۱]
محمدبن محمدمرتضی زبیدی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس ، ج ۱۵، ، ذیل «جسس» ،چاپ ابراهیم ترزی و دیگران، كویت ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، چاپ افست بیروت
۱.۷ - نظر دانشمندانبا اینکه گروهی از دانشمندان متأخر اهل سنّت حدیث جسّاسه را نپذیرفته‌اند، [۳۲]
محمود ابوریه، اضواء علی‌السنة المحمدیة، ج۱، ص ۱۸۳ـ۱۸۴، او، دفاع عن‌الحدیث، مصر ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
برخی [۳۳]
یحیی‌بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح‌النووی، ج ۱۸، ص ۸۱، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۳۴]
محمدحسین ذهبی، الاسرائیلیات فی‌التفسیر و الحدیث، ج۱، ص ۹۳، دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۳۵]
محمد عزه دروزه، التّفسیرالحدیث: ترتیب السّور حسب‌النزول، ج ۳، ص ۳۰۳، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰.
این حدیث را به‌رغم مطالب غریب و شگفتی که دارد تصدیق کرده و ذکر چنین اخباری را در قرآن و احادیث صحیح نبوی، برای ایجاد رعب در کفار و منکران قیامت تلقی کرده‌اند و بنا بر آنکه رسول‌اکرم این حدیث را از تمیم نقل کرده است آن را از مناقب تمیم شمرده‌اند.در عین حال، این حدیث از دید روایی و درایی پذیرفتنی نیست. ۱.۸ - بررسی روایتاز دید روایی، افزون بر اضطراب و شاذ بودن آن، در دو سلسله سند این حدیث، مُجالِدبن سعید و عبدالله‌بن بُرَیدَه آمده‌اند که دانشمندان و رجال اهل‌سنّت آنها را جرح کرده‌اند. [۳۶]
ابن‌حبّان، کتاب المجروحین من‌المحدثین و الضعفاء و المتروکین ، ج ۳، ص ۱۰، پانویس ۲ ، چاپ محمود ابراهیم زید، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
[۳۷]
محمدهادی معرفت، تفسیر و مفسران، ج ۲، ص ۹۰ـ۹۱، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
[۳۸]
محمدتقی دیاری بیدگلی، پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن، ج۱، ص ۱۳۲، تهران ۱۳۷۹ ش.
از دید درایی نیز افزون بر مطالب غریب، این حدیث با گزارش قرآن از شخصیت والای پیامبر اکرم کاملاً مخالفت دارد (آیه ۱۱۳ سوره نساء که در آن حضرت محمد مشمول فضل و رحمت خدا و دارای علم وهْبی‌الاهی معرفی شده است). بنابراین، در باره دجّال هیچ وجهی برای مراجعه به روایت منسوب به تمیم‌الداری وجود ندارد. [۴۰]
جعفر سبحانی، الحدیث النبوی بین‌الروایة و الدرایة، ج۱، ص ۱۹۱ـ۱۹۲، قم ۱۴۱۹.
۱.۹ - جعلی حدیث جساسبنا بر گزارشها، [۴۱]
ابن‌حجر عسقلانی، کتاب‌الاصابة فی تمییز الصحابة، ج ۱، ص ۱۸۴، مصر ۱۳۲۸، چاپ افست بیروت.
[۴۲]
علی کورانی، تدوین‌القرآن، ج۱، ص ۴۴۴ـ۴۴۷، قم، دارالقرآن الکریم.
[۴۳]
علی کورانی، تدوین‌القرآن، ج۱، ص ۴۵۰، قم، دارالقرآن الکریم.
[۴۴]
جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی‌اللّه علیه و آله و سلم، ج ۱، ص ۱۲۱ـ ۱۳۸، قم ۱۴۰۳.
[۴۵]
محمدحسین ذهبی، الاسرائیلیات فی‌التفسیر و الحدیث، ج۱، ص ۹۱، دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
می‌توان گفت که این حدیث پس از رحلت رسول‌اکرم ساخته شده است، به ویژه آنکه تمیم در روزگار خلیفه دوم اجازه رسمی یافت تا در مسجد ، قصه بگوید.او را نخستین کسی دانسته‌اند که داستانهای دینی را وارد عالَم اسلام کرد. با این که از او چندان چیزی نقل نشده تا بتوان چگونگی داستان‌پردازی‌اش را دریافت، اما با توجه به باقی‌ماندن صبغه مسیحیت در شخصیت وی بعید نیست که در داستانهای خود، آموزه‌های مسیحی پیشین خویش را با آموزه‌های اسلامی تطبیق می‌داده و آنها را به هم می‌آمیخته است. ۱.۱۰ - داستان گویی شیوه مبلغان یهودی و مسیحیاین چنین داستانهایی که در آن حکایات عجیب و گاه از زبان حیوانات نقل شده، شیوه ادبی مبلّغان یهودی ـ مسیحی بوده که از وهم و خیال نیز بری نبوده است. [۴۶]
جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج ۸، ص ۳۷۸ـ ۳۷۹، بغداد ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۴۷]
احمد امین، فجرالاسلام: یبحث عن‌الحیاة العقلیة فی صدر الاسلام الی آخرالدولة الامویة، ج۱، ص ۱۸۷ـ ۱۸۸، قاهره ۱۳۷۰/۱۹۵۰.
[۴۸]
علی کورانی، تدوین‌القرآن، ج۱، ص ۴۴۸، قم، دارالقرآن الکریم.
[۴۹]
علی کورانی، تدوین‌القرآن، ج۱، ص ۴۵۰، قم، دارالقرآن الکریم.
۱.۱۱ - دلیل دیگر پذیرش‌آسان این گونه روایاتدلیل دیگر پذیرش آسان این‌گونه سخنان، جُستن راهی برای فهم مبهمات و داستانهای قرآن بوده است، زیرا بسیاری از پرسشهای صحابه درباره برخی اشاره‌های قرآنی، پس از وفات حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم بی‌پاسخ مانده بود و در این میان سخنان یهودی ـ مسیحی، می‌توانست پاسخی به این پرسشها باشد و خلا را پرکند. [۵۰]
عبدالمنعم نمر، علم‌التفسیر، ج۱، ص ۷۴، قاهره ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۵۱]
محمدهادی معرفت، تفسیر و مفسران، ج ۲، ص ۷۱، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
از همین‌رو، هنگامی که مسلمانان در تفسیر آیه ۸۲ سوره نمل ، در باره «دابَّة مِنَ الارض» پاسخی نمی‌یافتند، به آسانی حکایت تمیم را پاسخی برای پرسش خویش یافتند و جسّاسه را همان دابَّة الارض تلقی کردند. [۵۲]
محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام‌القرآن، ج ۷، جزء ۱۳، ص ۲۳۵ـ ۲۳۶، قاهره ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
[۵۳]
یحیی‌بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح‌النووی، ج ۱۸، ص ۷۸، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۵۴]
محمد عزه دروزه، التّفسیرالحدیث: ترتیب السّور حسب‌النزول، ج ۳، ص ۳۰۱ـ ۳۰۲، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰.
[۵۵]
محمدحسین ذهبی، الاسرائیلیات فی‌التفسیر و الحدیث، ج۱، ص ۹۳، دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
در آیه مذکور سخن از جانوری (دابه) است که به اراده خدا از زمین بیرون آورده می‌شود و درباره کفر کافران سخن می‌گوید. به گزارش بلاغی ، [۵۶]
محمدجواد بلاغی، الهدی الی دین المصطفی، ج ۲، ص ۲۵۴ـ ۲۵۵، چاپ علی آخوندی، قم ۱۹۶۶.
برخی خاورشناسان با توجه به چنین روایاتی که در آنها دابّة الارض و جسّاسه یکی دانسته می‌شوند، آیه ۸۲ سوره نمل را دارای مطلبی خرافی دانسته‌اند.به هر روی، حدیث جسّاسه از دید روایی، ساختگی است و فقط از لحاظ چگونگی وضع و نقل آن و نیز از دید اسطوره‌شناسانه شایان بررسی است. ۲ - فهرست منابع(۱) علاوه بر قرآن. (۲) ابن‌حبّان، کتاب المجروحین من‌المحدثین و الضعفاء و المتروکین، چاپ محمود ابراهیم زید، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲. (۳) ابن‌حجر عسقلانی، کتاب‌الاصابة فی تمییز الصحابة، مصر ۱۳۲۸، چاپ افست بیروت. (۴) ابن‌حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر. (۵) ابن ماجه، سنن ابن‌ماجه، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۶) ابن‌منظور، لسان العرب. (۷) سلیمان‌بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، (چاپ افست) بیروت. (۸) محمود ابوریه، اضواء علی‌السنة المحمدیة، او، دفاع عن‌الحدیث، مصر ۱۳۸۳/۱۹۶۳. (۹) محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، چاپ علی حسن هلالی، قاهره. (۱۰) احمد امین، فجرالاسلام: یبحث عن‌الحیاة العقلیة فی صدر الاسلام الی آخرالدولة الامویة، قاهره ۱۳۷۰/۱۹۵۰. (۱۱) محمدجواد بلاغی، الهدی الی دین المصطفی، چاپ علی آخوندی، قم ۱۹۶۶. (۱۲) عمروبن بحر جاحظ، کتاب‌الحیوان، چاپ عبدالسلام محمدهارون، مصر) ۱۳۸۵ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۹ (چاپ افست بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۹. (۱۳) جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد ۱۴۱۳/۱۹۹۳. (۱۴) خلیل‌بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹. (۱۵) محمد عزه دروزه، التّفسیرالحدیث: ترتیب السّور حسب‌النزول، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰. (۱۶) محمدبن ابی‌طالب دمشقی، من کتاب نخبة الدهر فی عجائب البرّ و البحر، چاپ عبدالرزاق اصفر، دمشق ۱۹۸۳. (۱۷) محمدبن موسی دمیری، حیاة الحیوان الکبری، قاهره ۱۳۹۰/۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ ش. (۱۸) محمدتقی دیاری بیدگلی، پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن، تهران ۱۳۷۹ ش. (۱۹) محمدحسین ذهبی، الاسرائیلیات فی‌التفسیر و الحدیث، دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۲۰) جعفر سبحانی، الحدیث النبوی بین‌الروایة و الدرایة، قم ۱۴۱۹. (۲۱) محمدبن عبدالهادی سندی، شرح سنن ابن‌ماجة القزوینی، بیروت: دارالجیل. (۲۲) سلیمان‌بن احمد طبرانی، المعجم‌الکبیر، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴. (۲۳) جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی‌اللّه علیه و آله و سلم، قم ۱۴۰۳. (۲۴) محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام‌القرآن، قاهره ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش. (۲۵) زکریابن محمد قزوینی، آثارالبلاد و اخبارالعباد، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۲۶) زکریابن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، قاهره ۱۳۹۰/۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ . (۲۷) علی کورانی، تدوین‌القرآن، قم، دارالقرآن الکریم. (۲۸) محمدبن محمدمرتضی زبیدی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، چاپ ابراهیم ترزی و دیگران، کویت ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، چاپ افست بیروت. (۲۹) مسلم‌بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت. (۳۰) محمدهادی معرفت، تفسیر و مفسران، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش. (۳۱) عبدالمنعم نمر، علم‌التفسیر، قاهره ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۳۲) یحیی‌بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح‌النووی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جساسه»، شماره۴۶۷۷. رده‌های این صفحه : واژه شناسی
|