جبت

---

جِبت، واژه‌ای قرآنی در اشاره به معبودی باطل و دروغین است. این واژه فقط یک بار در قرآن آمده است و لغت نویسان، مفسران و محدثان در معنا و مصداق آن وجوه گوناگونی ذکر کرده‌اند.

۱ - نظرات در معنا و مصداق جبت

---

خلیل بن احمد، بدون اشاره به معنای آن، این واژه را کاهن و ساحر، و مجاهد آن را شیطان در صورت آدمی تفسیر کرده است. راغب اصفهانی جِبت را به معنای هر چیز پستی دانسته که خیری در آن نباشد و گفته است این واژه بر هر چیزی که غیر از خدا پرستیده شود اطلاق می‌گردد و ساحر و کاهن را نیز جبت می‌خوانند.
به نوشته ابو البقاء در الکلیات، اصل این واژه به معنای بُت است و پس از آن درباره هر معبودی جز خدا به کار برده شده است.

۲ - کلمه جبت در مَثَل

---

جبت در مَثَل هم آمده است، چنان که گویند: «هو شرٌّ مِن اصحابِ السبت و مِنَ المؤمنین بالجِبتِ» (بدتر از اصحاب سبت و مؤمنانِ به جبت). در کتابهای لغت، تصریفی از این واژه و فعلی از ریشه آن به کار نرفته است. تنها در برخی دعاها جمع آن به صورت جوابیت آمده است. در تفسیر طبری نیز در عبارتی جُبُوت آمده که شاید ساخته خود او باشد.

۳ - نظر لغت نویسان درباره کلمه جبت

---

بیشتر لغت نویسان و مفسران اصل این واژه را حبشی می‌دانند. بنا بر قول عِکرَمه، جبت در لغت حبشی به معنای شیطان است. به گفته جوهری، چون در زبان عربی، دو حرف ج و ت بدون حروفِ ذَولَقیه (حروفی که مخرج آنها نوک و کناره‌های زبان است، یعنی ر، ل، ن) در یک واژه جمع نمی‌شود، جبت نمی‌تواند واژه‌ای عربی باشد. اما جوالیقی آن را در المعرب ذکر نکرده، شاید به این دلیل که آن را عربی می‌دانسته است.

۳.۱ - نظریات درباره اصل کلمه جبت

برخی اصل آن را جبس دانسته‌اند.
برخی دیگر این واژه را برگرفته از قِبط و کِبت و اِجِبت، هر سه به معنای مصر، می‌دانند، البته مستندی برای این قول ذکر نکرده‌اند. با وجود این، بسیاری از اهل لغت و تفسیر اصل این کلمه را، با استناد به قول ابن عباس و سعید بن جبیر و عکرمه و دیگران، حبشی و به معنای ساحر یا شیطان دانسته‌اند.

۳.۲ - نظر بستانی

بُستانیاین واژه را سریانی و به معنای تو خالی دانسته که استعاره از هر چیز پوچ و بی‌فایده است.
شعرانی به ریشه عبری این واژه اشاره کرده است.
به گفته حسن مصطفوی واژه جبت تغییر شکل یافته جابه/جابوی عبری به معنای «متکبر بلند قامت کم خرد» است. بنابراین، نه اسم خاص است نه نام بت و نه به معنای ساحر و کاهن، بلکه هر متکبر بیهوده‌گو که با ادعای فهم یا قدرت، مردم را به خود فراخواند جبت است. جبت در الاصنام ابن کلبی ذکر نشده اما احمد زکی پاشا، در تکمله آن جبت را نام ساحر و کاهن و بت و جبهه را نیز نام یکی از بتهای جاهلی دانسته که با مندرجات برخی کتب لغت از جمله خلیل بن احمد مطابق است.

۳.۳ - جبت در قرآن

کلمه جبت در آیه ۵۱ سوره نساء به همراه طاغوت آمده است و در آن، باورداران جبت و طاغوت سرزنش شده‌اند. مفسران در تعیین مراد و مصداق جبت و طاغوت در این آیه اختلاف دارند.

۳.۳.۱ - وجوه ذکر شده در تعیین مراد و مصداق جبت

طبری نُه وجه در این باب ذکر کرده و ۲۲ روایت در آن آورده و در پایان این قول را ترجیح داده است که دو واژه مذکور اسم خاص نیستند، بلکه هر چه جز خدا عبادت شود یا از آن اطاعت و در برابر آن کرنش شود، جبت و طاغوت است.
نظریه طبری منافی این قول نیست که واژه‌های جبت و طاغوت در این آیه، نام دو بت قریش‌اند، چنان که تأمل در معنای هفت آیه دیگری که واژه طاغوت در آنها به کار رفته رأی طبری را تأیید می‌کند و برای روشن شدن مراد از جبت در آیه ۵۱ سوره نساء سودمند است.

۳.۳.۲ - نظر طوسی در معنای جبت و طاغوت

طوسی درباره معنای جبت و طاغوت در آیه ۵۱ سوره نساء، پنج وجه ذکر کرده است :
۱) آنها دو بت بودند یا یهودیانی بودند که برای همراهی با قریش در مقابله با حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم بتهای آنها را می‌پرستیدند.
۲) جبت بت است و طاغوت ترجمان و سخنگوی آن.
۳) جبت ساحر است و طاغوت شیطان.
۴) جبت ساحر است و طاغوت کاهن.
۵) جبت، حُیَی بن اَخطَب است و طاغوت، کعب بن اشرف.
وی نیز در آخر از قول زَجاج و فَراء و بلخی هر معبودی جز خداوند را جبت معرفی کرده است.

۳.۳.۳ - نظر دیگر مفسران در معنای جبت

مفسران دیگری نیز مراد از جبت و طاغوت را در این آیه حُیَی بن اَخطَب و کَعب بن اَشرَف دانسته‌اند.
بیشتر مفسران گفته‌اند آیه ۵۱ سوره نساء درباره کعب بن اشرف، از بزرگان یهود خیبر، نازل شد که پس از جنگ احد همراه با حیَی بن اخطب و هفتاد تن از یهودیان به مکه رفتند تا بر ضد رسول خدا با مشرکان پیمان ببندند. اهل مکه گفتند ما به شما اطمینان نداریم و هم پیمانی با ایشان را بر سجده آنان در برابر دو بت از بتهایشان مشروط کردند.
پس از سجده آن دو (یا تنها کعب بن اشرف) در برابر آن دو بت، مشرکان از ایشان پرسیدند آیا ما که حاجیان را اطعام و سقایت می‌کنیم و اسیران را آزاد می‌سازیم،‌ راه راست را بهتر یافته‌ایم یا محمد که از دین نیاکان خود روی گردانده است؟ کعب بن اشرف پاسخ داد شما به راهی راست تر از راه محمد رهنمون هستید.

۳.۳.۴ - تأمل در روایات

ولی از تأمل در روایات و عبارات چنین بر می‌آید که این نظریه ناشی از بی‌دقتی در نقل روایات شأن نزول یا در نظر گرفتن روایاتی بوده است که تنها بخش دوم ماجرای سبب نزول (یعنی همان سؤال مشرکان از کعب و حییّ درباره داوری میان مسلمانان و ایشان) را آورده‌اند و بخش مربوط به سجده کعب بر دو بت را نیاورده‌اند.
نتیجه آنکه، آنگونه که از مجموع روایات در این زمینه به دست می‌آید، مراد از «الّذین یؤمنون بالجبت و الطّاغوت» در آیه ۵۱ سوره نساء، کعب و حییّ‌اند نه خود جبت و طاغوت. بنابراین، جبت در این آیه به معنای دو بت یا اشاره به آن دو خواهد بود.

۴ - جبت در روایات پیامبر

---

همچنین در روایتی از پیامبر اکرم، طِیَرَه (فال زدن، تفأل) و عِیافه (نوعی پیشگویی با خط کشیدن روی زمین یا پراندن پرنده) و طَرق (نوعی پیشگویی با پرتاب سنگریزه) از مصادیق جبت‌اند.
در بسیاری از روایات اهل بیت علیهم‌السلام نیز جبت و طاغوت، به دشمنان ایشان تأویل شده، چنان که مجلسی بابی از روایات را به این موضوع اختصاص داده است.
در برخی روایات نیز برائت از جبت و طاغوت، از ارکان ایمان دانسته شده است.

۵ - فهرست منابع

---

• قرآن.
• ابن عادل، اللباب فی علوم الکتاب، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
• ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت ۱۴۱۲.
• ابن کلبی، کتاب الاصنام، چاپ احمد زکی پاشا، قاهره ۱۳۳۲/۱۹۱۴.
• ایوب بن موسی ابو البقاء، الکلیات : معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویة، چاپ عدنان درویش و محمد مصری، دمشق ۱۳۹۴ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۴ـ۱۹۷۶.
• ابو الفتوح رازی، تفسیر روض الجنان و روح الجنان، چاپ ابوالحسن شعرانی و علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۷.
• سلیمان بن اشعث ابو داوود، سنن ابی داود، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، ( قاهره)، چاپ افست ( بیروت).
• محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
• بطرس بستانی، محیط المحیط : قاموس مطول للغة العربیة، بیروت ۱۹۸۷.
• عبدالله بن عمر بیضاوی، انوار التنزیل و اسرار التأویل، مصر ۱۳۸۸/۱۹۶۸، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
• اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح : تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
• خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.
• حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت.
• محمود بن عمر زمخشری، اساس البلاغة، مصر ۱۹۷۲ـ۱۹۷۳.
• محمود بن عمر زمخشری، الفائق فی غریب الحدیث، چاپ علی محمد بجاوی و محمدابوالفضل ابراهیم، ( قاهره ۱۹۷۱ ).
• احمد بن یوسف سمین حلبی، الدر المصون فی علوم الکتاب المکنون، چاپ احمدمحمد خراط، دمشق ۱۴۰۶ـ۱۴۱۴/۱۹۸۶ـ۱۹۹۳.
•عبد الرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ( قاهره ۱۹۶۷ )، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
• عبد الرحمان بن ابی بکر سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
• عبد الرحمان بن ابی بکر سیوطی، المتوکلی فیما ورد فی القرآن باللغات، چاپ عبدالکریم زبیدی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
• عبد الحسین شبستری، اعلام القرآن، قم ۱۳۷۹ ش.
• ابوالحسن شعرانی،نثر طوبی، یا، دائرة المعارف لغات قرآن مجید، تهران ۱۳۹۸.
• طبرسی، مجمع البیان.
• طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن.
• فخر الدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش.
• طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن.
• علی بن حسین، امام چهارم، الصحیفة السجادیة، چاپ محمد باقر موحدی ابطحی، قم ۱۴۱۱.
• محمود بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، قاهره، چاپ افست تهران.
• محمد باقر مجلسی، بحار الانوار.
• محمد بن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ج۴، چاپ عبدالعلیم طحاوی، کویت ۱۳۸۷/۱۹۶۸، چاپ افست بیروت.
• حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران ۱۳۶۰ـ۱۳۷۱ ش.
• حسن بن محمد نظام الاعرج، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
• علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول، بیروت ۱۹۸۵.
• هود بن مُحَکم هواری، تفسیر کتاب الله العزیز، چاپ بالحاج بن سعید شریفی، بیروت ۱۹۹۰.
• Arthur Jeffery, The foreign vocabulary of the Qur ف a ¦n , Baroda ۱۹۳۸

۶ - پانویس

---