زمان تقریبی مطالعه: 10 دقیقه
 

بین‌الطلوعین




بِیْنَ الطُّلوعِیْن، فاصله زمانی میان دمیدن صبح صادق و طلوع آفتاب. اطلاق بین الطلوعین به زمان میان صبح کاذب و صبح صادق،
[۱] لغت‌نامه دهخدا.
غیر مستند و سهو است.


۱ - کاربرد اصطلاح بین‌الطلوعین


نمی‌توان به دقت معین کرد که مفهوم بین‌الطلوعین در فرهنگ اسلامی از چه زمان پدید آمده است. در قرآن کریم ، پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و گاه مؤمنان ، به تسبیح خدا در ساعتی پیش از طلوع و غروب خورشید خوانده‌شده‌اند.
[۲] طه/سوره۲۰، آیه۱۳۰.    
[۳] روم/سوره۳۰، آیه۱۷.    
[۴] ق/سوره۵۰، آیه۳۹.    
در روایات هم از دعاهایی یاد شده است که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و امامان علیه‌السلام هر صبح و شام می‌خواندند.
[۵] نسایی، احمد، ج۱، ص۲۰-۲۱، عمل الیوم و اللیله، بیروت، ۱۴۰۶ق.
[۶] کلینی، محمد، ج۲، ص۵۲۲، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۶۵ق.
دعای ششم صحیفه سجادیه که همه مضمون‌های مطرح گشته در آن متناسب با دعاهای صبحگاهی است، دعای صباح و مساء نامیده شده است.
[۷] مهروش، فرهنگ، ج۱، ص۱۱۱-۱۱۲، هویت و انتساب صحیفه سجادیه، با تکیه بر شاخصه‌های متن، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه امام‌صادق (ع)، تهران، ۱۳۸۲ش.
بنابراین، نزد مسلمانان سده‌های نخست، صبح و عصر تفاوتی از لحاظ اهمیت و ارزش تسبیح خداوند نداشته‌اند. حتیٰ بیرونی نیز آن‌گاه که به رواج برخی آداب در میان ایرانیان، در فاصله زمانی بین طلوع فجر تا طلوع خورشید اشاره کرده،
[۸] بیرونی، ابوریحان، ج۱، ص۲۲۹، الآثار الباقیه، به کوشش زاخاو، لایپزیگ، ۱۹۲۳م.
از واژه‌های خاص برای این زمان یاد نکرده است. کاربرد اصطلاح بین‌الطلوعین برای اشاره به فاصله زمانی یاد شده، تنها در دوره‌های متأخرتر از سدۀ ۱۰ق/۱۶م و در ضمن بحثهای فقهی رواج یافته است.
[۹] مقدس اردبیلی، احمد، ج۷، ص۲۹۳، مجمع‌الفائدة والبرهان، به کوشش مجتبیٰ عراقی و دیگران، قم، ۱۴۰۹ق.


۲ - اهمیت بین‌الطلوعین


به هر روی، واقع شدن نماز صبح، تعقیبات و تسبیح پس از آن در بین‌الطلوعین و نیز، تقارن این ساعت با آغاز روز و شروع کسب‌وکار، فرهنگ و آداب خاصی دربارۀ آن پدید آورده است (برای آشنایی با دعاها، آداب و باورهایی مربوط به این ساعت به این منابع رجوع کنید
[۱۰] صحیفه سجادیه، دعای۶
[۱۱] نسایی، احمد، ج۱، ص۱۹، عمل الیوم و اللیله، بیروت، ۱۴۰۶ق.
[۱۲] طوسی، محمد، ج۱، ص۵۱۲، مصباح المتهجد، به کوشش علی‌اصغر مروارید، بیروت، ۱۴۱۱ق.
[۱۳] کفعمی، ابراهیم، ج۱، ص۹۴، المصباح، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، ۱۴۱۴ق.
[۱۴] کفعمی، ابراهیم، ج۱، ص۱۷۸-۱۸۰، المصباح، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، ۱۴۱۴ق.
[۱۵] فهری، محمد، ج۱، ص۲۲۹-۲۳۳، الدعاءالمآثور و آدابه، به کوشش محمد رضوان دایه، بیروت، دارالفکر المعاصر.
[۱۶] مجلسی، محمدباقر، ج۱۰۲، ص۲۹۷، بحارالانوار، تهران، دارالکتب‌الاسلامیه.
[۱۷] قمی، عباس، ج۱، ص۳۱-۳۸، الباقات و الصالحات فی الادعیه و الصلوات المندوباب، همراه، مفاتیح الجنان، تهران، ۱۳۴۰ش.
). در این میان، بین‌الطلوعین صبح روز جمعه از اهمیت بیشتری برخوردار است.
[۱۸] نووی، یحییٰ، ج۱، ص۹۴، الاذکار، به کوشش محیی‌الدین شامی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
مردگان معذب، در این ساعت آزادند.
[۱۹] مجلسی، محمدباقر، ج۶، ص۲۵۶، بحارالانوار، تهران، دارالکتب‌الاسلامیه.    
حتیٰ از جمله ساعت‌های محتمل برای استجابت دعاها ، همین موقع دانسته شده است.
[۲۰] نووی، یحییٰ، ج۱، ص۹۴، الاذکار، به کوشش محیی‌الدین شامی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.


۳ - کاربرد فقهی


فقیهان شیعه در بحث از آداب بیع ـ به استناد احادیثی ـ کراهت معامله و تجارت را در زمان بین‌الطلوعین یادآور شده،
[۲۱] ابن‌بابویه، محمد، ج۳، ص۱۲۲، من لایحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، قم، جامعه مدرسین.
[۲۲] طوسی، محمد، ج۷، ص۸، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.    
[۲۳] حرعاملی، محمد، ج۱۷، ص۳۹۹، رسائل الشیعه، بیروت، ۱۴۱۳ق.
و بین‌الطلوعین را زمان دعا و عبادت دانسته‌اند.
[۲۴] نراقی، احمد، ج۱۴، ص۲۵، مستندالشیعه، قم، ۱۴۱۷ق.
[۲۵] جزایری، عبدالله، ج۱، ص۲۲۷، التحفةالسنیة، نسخه خطی آستان قدس، شم‌ ۲۲۶۹.
وقوف در مشعر ، در بین‌الطلوعین روز عید قربان نیز از ارکان حج شمرده شده است.
[۲۶] ابن‌بابویه، محمد، ج۲، ص۵۴۵-۵۴۶، من لایحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، قم، جامعه مدرسین.
[۲۷] نراقی، احمد، ج۱۲، ص۲۴۹، مستندالشیعه، قم، ۱۴۱۷ق.    
[۲۸] مقدس اردبیلی، احمد، ج۷، ص۲۹۳، مجمع‌الفائدة والبرهان، به کوشش مجتبیٰ عراقی و دیگران، قم، ۱۴۰۹ق.

فتوا دادن در برخی مسائل فقهی، مستلزم تعیین زمان دقیق آغاز روز است.
[۲۹] نراقی، احمد، ج۱۳، ص۵۷، مستندالشیعه، قم، ۱۴۱۷ق.    
[۳۰] خویی، ابوالقاسم، ج۶، ص۱۴۴، التنقیح، تقریر علی تبریزی غروی، قم، ۱۴۱۰ق.    
[۳۱] خویی، ابوالقاسم، ج۹، ص۲۷۷-۲۷۸، التنقیح، تقریر علی تبریزی غروی، قم، ۱۴۱۰ق.    
از این رو، در میان فقیهان متأخر شیعه، در این‌که بین‌الطلوعین را جزو روز باید شمرد یا شب ، وحدت نظر نبوده است.
[۳۲] نراقی، احمد، ج۸، ص۲۵۷، مستندالشیعه، قم، ۱۴۱۷ق.    
[۳۳] نجفی، محمدحسن، ج۷، ص۲۳۱، جواهرالکلام، به کوشش عباس قوچانی، تهران، ۱۳۹۳ق.    
[۳۴] حسینی مراغی، عبدالفتاح، ج۱، ص۱۹۷، العناوین الفقهیه، قم، ۱۴۱۷ق.    
[۳۵] خویی، ابوالقاسم، ج۱، ص۲۷۱، التنقیح، تقریر علی تبریزی غروی، قم، ۱۴۱۰ق.
گسترش بحثهای فقهی برای تعیین زمان دقیق آغاز روز، به نگارش کتابها و رسالاتی برای تعیین دقیق زمان بین‌الطلوعین انجامیده است.
[۳۶] آقابزرگ، الذریعة، ج۱۲، ص۴۶-۴۷.
[۳۷] آقابزرگ، الذریعة، ج۱۵، ص۷.
[۳۸] آقابزرگ، الذریعة، ج۲۵، ص۱۳۵.
[۳۹] موسوعه مؤلفی الامامیة، قم، ج۱، ص۴۰۴، ۱۴۲۰ق.


۴ - آغاز روز

بحث مهم مطرح در فقه درباره ی بین الطلوعین این است که این مدّت زمان از روز به شمار مى‌رود یا از شب؟ به عبارت دیگر آیا آغاز روز، طلوع فجر صادق است یا طلوع خورشید؟معروف ومشهور، قول نخست است(آغاز روز، طلوع فجر صادق است ). بنابراین، روز عبارت است از مدّت زمان میان طلوع فجر صادق و غروب خورشید.
[۴۰] . الحدائق الناضرة،ج ۶، ص ۵۳
[۴۱] . جامع المدارک،ج ۱، ص ۱۷۰    
[۴۲] . التنقیح (الصلاة)،ج ۱، ص ۲۶۷
[۴۳] . التنقیح (الصلاة)،ج ۱، ص ۲۷۲
[۴۴] . التنقیح (الصلاة)،ج ۱، ص ۳۸۶

قول سومى نیز در مسئله وجود دارد که با برخى روایات منطبق است وآن این است که زمان یاد شده، نه از شب به شمار مى‌رود ونه از روز بلکه زمان مستقل وجدا از شب و روز است.
[۴۵] . التنقیح (الصلاة)،ج ۱، ص ۲۷۲
[۴۶] . وسائل الشیعة،ج ۴، ص ۵۲
[۴۷] . مستدرک الوسائل،ج ۳، ص ۱۶۵    

۵ - مدت زمان شب

مدّت شب بنابر قول اوّل کوتاه‌ تر از مدّت شب بنابر قول دوم است. در نتیجه زمان نیمه‌شب- که آخر وقت نماز مغرب و عشا است- بنابر قول اوّل زودتر از زمان نیمه‌ شب بنابر قول دوم مى‌باشد.
[۴۸] . العروة الوثقى،ج ۱، ص ۵۱۶

۶ - وقت نماز صبح


آغاز وقت اداى نماز صبح طلوع فجر صادق وانتهاى آن، طلوع خورشید است.
[۴۹] . الحدائق الناضرة،ج ۶، ص ۲۰۱    
[۵۰] . جواهر الکلام،ج ۷، ص ۹۶    


۷ - زمان وقوف اختیاری مشعر


زمان وقوف اختیاری در مشعر، بین الطّلوعین است.
[۵۱] . جواهر الکلام،ج ۱۹، ص ۸۵    


۸ - احکام بین الطلوعین


مستحبات : اشتغال به تعقیب بعد از نماز صبح تا برآمدن آفتاب
[۵۲] . وسائل الشیعة،ج ۶، ص ۴۵۸    
و دعا کردن در بین الطّلوعین
[۵۳] . وسائل الشیعة،ج ۷، ص ۶۷    
از مستحبات مؤکّد است. نیز مستحب است مباهله بین الطّلوعین انجام گیرد.
[۵۴] . وسائل الشیعة،ج ۷، ص ۱۳۶    
[۵۵] کشف الغطاء،ج ۳، ص ۵۰۷ تا ۵۰۸

مکروهات : خوابیدن،
[۵۶] . وسائل الشیعة،ج ۶، ص ۴۹۶    
آمیزش کردن
[۵۷] . وسائل الشیعة،ج ۲۰، ص۱۲۵    
ونیز اشتغال به کسب‌ وکار در این وقت، کراهت دارد.
[۵۸] . جواهر الکلام،ج ۲۲، ص ۴۵۶    


۹ - فهرست منابع


(۱) آقابزرگ، الذریعة.
(۲) ابن‌بابویه، محمد، من لایحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، قم، جامعه مدرسین.
(۳) بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیه، به کوشش زاخاو، لایپزیگ، ۱۹۲۳م.
(۴) جزایری، عبدالله، التحفةالسنیة، نسخه خطی آستان قدس، شم‌ ۲۲۶۹.
(۵) حرعاملی، محمد، رسائل الشیعه، بیروت، ۱۴۱۳ق.
(۶) حسینی مراغی، عبدالفتاح، العناوی الفقهیه، قم، ۱۴۱۷ق.
(۷) خویی، ابوالقاسم، التنقیح، تقریر علی تبریزی غروی، قم، ۱۴۱۰ق؛ صحیفه سجادیه؛
(۸) طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.
(۹) طوسی، محمد، مصباح المتهجد، به کوشش علی‌اصغر مروارید، بیروت، ۱۴۱۱ق.
(۱۰) فهری، محمد، الدعاءالمآثور و آدابه، به کوشش محمد رضوان دایه، بیروت، دارالفکر المعاصر.
(۱۱) قرآن کریم.
(۱۲) قمی، عباس، الباقات و الصالحات فی الادعیه و الصلوات المندوباب، همراه، مفاتیح الجنان، تهران، ۱۳۴۰ش.
(۱۳) کفعمی، ابراهیم، المصباح، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، ۱۴۱۴ق.
(۱۴) کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۶۵ق.
(۱۵) لغت‌نامه دهخدا.
(۱۶) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، دارالکتب‌الاسلامیه.
(۱۷) مقدس اردبیلی، احمد، مجمع‌الفائدة والبرهان، به کوشش مجتبیٰ عراقی و دیگران، قم، ۱۴۰۹ق.
(۱۸) موسوعه مؤلفی الامامیة، قم، ۱۴۲۰ق.
(۱۹) مهروش، فرهنگ، هویت و انتساب صحیفه سجادیه، با تکیه بر شاخصه‌های متن، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه امام‌صادق (ع)، تهران، ۱۳۸۲ش.
(۲۰) نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام، به کوشش عباس قوچانی، تهران، ۱۳۹۳ق.
(۲۱) نراقی، احمد، مستندالشیعه، قم، ۱۴۱۷ق.
(۲۲) نسایی، احمد، عمل الیوم و اللیله، بیروت، ۱۴۰۶ق.
(۲۳) نووی، یحییٰ، الاذکار، به کوشش محیی‌الدین شامی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.

۱۰ - پانویس

 
۱. ↑ لغت‌نامه دهخدا.
۲. ↑ طه/سوره۲۰، آیه۱۳۰.    
۳. ↑ روم/سوره۳۰، آیه۱۷.    
۴. ↑ ق/سوره۵۰، آیه۳۹.    
۵. ↑ نسایی، احمد، ج۱، ص۲۰-۲۱، عمل الیوم و اللیله، بیروت، ۱۴۰۶ق.
۶. ↑ کلینی، محمد، ج۲، ص۵۲۲، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۶۵ق.
۷. ↑ مهروش، فرهنگ، ج۱، ص۱۱۱-۱۱۲، هویت و انتساب صحیفه سجادیه، با تکیه بر شاخصه‌های متن، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه امام‌صادق (ع)، تهران، ۱۳۸۲ش.
۸. ↑ بیرونی، ابوریحان، ج۱، ص۲۲۹، الآثار الباقیه، به کوشش زاخاو، لایپزیگ، ۱۹۲۳م.
۹. ↑ مقدس اردبیلی، احمد، ج۷، ص۲۹۳، مجمع‌الفائدة والبرهان، به کوشش مجتبیٰ عراقی و دیگران، قم، ۱۴۰۹ق.
۱۰. ↑ صحیفه سجادیه، دعای۶
۱۱. ↑ نسایی، احمد، ج۱، ص۱۹، عمل الیوم و اللیله، بیروت، ۱۴۰۶ق.
۱۲. ↑ طوسی، محمد، ج۱، ص۵۱۲، مصباح المتهجد، به کوشش علی‌اصغر مروارید، بیروت، ۱۴۱۱ق.
۱۳. ↑ کفعمی، ابراهیم، ج۱، ص۹۴، المصباح، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، ۱۴۱۴ق.
۱۴. ↑ کفعمی، ابراهیم، ج۱، ص۱۷۸-۱۸۰، المصباح، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، ۱۴۱۴ق.
۱۵. ↑ فهری، محمد، ج۱، ص۲۲۹-۲۳۳، الدعاءالمآثور و آدابه، به کوشش محمد رضوان دایه، بیروت، دارالفکر المعاصر.
۱۶. ↑ مجلسی، محمدباقر، ج۱۰۲، ص۲۹۷، بحارالانوار، تهران، دارالکتب‌الاسلامیه.
۱۷. ↑ قمی، عباس، ج۱، ص۳۱-۳۸، الباقات و الصالحات فی الادعیه و الصلوات المندوباب، همراه، مفاتیح الجنان، تهران، ۱۳۴۰ش.
۱۸. ↑ نووی، یحییٰ، ج۱، ص۹۴، الاذکار، به کوشش محیی‌الدین شامی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۱۹. ↑ مجلسی، محمدباقر، ج۶، ص۲۵۶، بحارالانوار، تهران، دارالکتب‌الاسلامیه.    
۲۰. ↑ نووی، یحییٰ، ج۱، ص۹۴، الاذکار، به کوشش محیی‌الدین شامی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۲۱. ↑ ابن‌بابویه، محمد، ج۳، ص۱۲۲، من لایحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، قم، جامعه مدرسین.
۲۲. ↑ طوسی، محمد، ج۷، ص۸، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.    
۲۳. ↑ حرعاملی، محمد، ج۱۷، ص۳۹۹، رسائل الشیعه، بیروت، ۱۴۱۳ق.
۲۴. ↑ نراقی، احمد، ج۱۴، ص۲۵، مستندالشیعه، قم، ۱۴۱۷ق.
۲۵. ↑ جزایری، عبدالله، ج۱، ص۲۲۷، التحفةالسنیة، نسخه خطی آستان قدس، شم‌ ۲۲۶۹.
۲۶. ↑ ابن‌بابویه، محمد، ج۲، ص۵۴۵-۵۴۶، من لایحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، قم، جامعه مدرسین.
۲۷. ↑ نراقی، احمد، ج۱۲، ص۲۴۹، مستندالشیعه، قم، ۱۴۱۷ق.    
۲۸. ↑ مقدس اردبیلی، احمد، ج۷، ص۲۹۳، مجمع‌الفائدة والبرهان، به کوشش مجتبیٰ عراقی و دیگران، قم، ۱۴۰۹ق.
۲۹. ↑ نراقی، احمد، ج۱۳، ص۵۷، مستندالشیعه، قم، ۱۴۱۷ق.    
۳۰. ↑ خویی، ابوالقاسم، ج۶، ص۱۴۴، التنقیح، تقریر علی تبریزی غروی، قم، ۱۴۱۰ق.    
۳۱. ↑ خویی، ابوالقاسم، ج۹، ص۲۷۷-۲۷۸، التنقیح، تقریر علی تبریزی غروی، قم، ۱۴۱۰ق.    
۳۲. ↑ نراقی، احمد، ج۸، ص۲۵۷، مستندالشیعه، قم، ۱۴۱۷ق.    
۳۳. ↑ نجفی، محمدحسن، ج۷، ص۲۳۱، جواهرالکلام، به کوشش عباس قوچانی، تهران، ۱۳۹۳ق.    
۳۴. ↑ حسینی مراغی، عبدالفتاح، ج۱، ص۱۹۷، العناوین الفقهیه، قم، ۱۴۱۷ق.    
۳۵. ↑ خویی، ابوالقاسم، ج۱، ص۲۷۱، التنقیح، تقریر علی تبریزی غروی، قم، ۱۴۱۰ق.
۳۶. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۱۲، ص۴۶-۴۷.
۳۷. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۱۵، ص۷.
۳۸. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۲۵، ص۱۳۵.
۳۹. ↑ موسوعه مؤلفی الامامیة، قم، ج۱، ص۴۰۴، ۱۴۲۰ق.
۴۰. ↑ . الحدائق الناضرة،ج ۶، ص ۵۳
۴۱. ↑ . جامع المدارک،ج ۱، ص ۱۷۰    
۴۲. ↑ . التنقیح (الصلاة)،ج ۱، ص ۲۶۷
۴۳. ↑ . التنقیح (الصلاة)،ج ۱، ص ۲۷۲
۴۴. ↑ . التنقیح (الصلاة)،ج ۱، ص ۳۸۶
۴۵. ↑ . التنقیح (الصلاة)،ج ۱، ص ۲۷۲
۴۶. ↑ . وسائل الشیعة،ج ۴، ص ۵۲
۴۷. ↑ . مستدرک الوسائل،ج ۳، ص ۱۶۵    
۴۸. ↑ . العروة الوثقى،ج ۱، ص ۵۱۶
۴۹. ↑ . الحدائق الناضرة،ج ۶، ص ۲۰۱    
۵۰. ↑ . جواهر الکلام،ج ۷، ص ۹۶    
۵۱. ↑ . جواهر الکلام،ج ۱۹، ص ۸۵    
۵۲. ↑ . وسائل الشیعة،ج ۶، ص ۴۵۸    
۵۳. ↑ . وسائل الشیعة،ج ۷، ص ۶۷    
۵۴. ↑ . وسائل الشیعة،ج ۷، ص ۱۳۶    
۵۵. ↑ کشف الغطاء،ج ۳، ص ۵۰۷ تا ۵۰۸
۵۶. ↑ . وسائل الشیعة،ج ۶، ص ۴۹۶    
۵۷. ↑ . وسائل الشیعة،ج ۲۰، ص۱۲۵    
۵۸. ↑ . جواهر الکلام،ج ۲۲، ص ۴۵۶    


۱۱ - منبع

دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بین الطلوعین»، ج۱۳، شماره۵۴۱۰.    
سید محمود هاشمى، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج‌۲، ص۲۱۷ .gt;کفعمی، ابراهیم، ج۱، ص۱۷۸-۱۸۰، المصباح، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، ۱۴۱۴ق. gt;



رده‌های این صفحه : فقه | نماز | وقت نماز




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.