بجستانبَجِسْتان، بخش و شهری در استان خراسان است. ۱ - بخش بَجِسْتاندر شمال شهرستان گناباد، در استان خراسان در ولایت قدیم قهستان. این بخش مشتمل است بر دهستانهای بجستان (حومه)، جزین و یونسی. منطقه شمالی آن، که درحاشیه کویر واقع است، آب و هوای گرم دارد، و آب و هوای بقیه مناطق آن معتدل است. آبادیهای تابع در کوهستان و دشت قرار گرفته است و اراضی آن‌جا با ۱۹۴ قنات آبیاری می‌شود. محصولات عمده اش از غلات ، گندم و جو و از میوه‌ها انار است و زعفران از محصولات عمده ای است که صادر می‌شود. پرورش کرم ابریشم در بجستان رواج دارد و در گذشته از صادرات مهم آن به شمار می‌آمد. از صنایع دستی بجستان، قالیبافی اهمیت دارد و بَرَک بافی آن در دوره قاجاریه مشهور بود. بجستان از لحاظ معادن دارای اهمیت است و معادن مس و سنگ آسیا و گِل سرخ (نزدیک آبادی قاسم آباد) و فیروزه و طلای سفید دارد و برخی از آن‌ها استخراج و صادر می‌شود. راههای گناباد به شهر بجستان ـ فردوس و بجستان ـ تربت حیدریه از این بخش می‌گذرد. رود موسمی کال شور در شمال آن در دهستان یونسی جریان دارد که در قدیم پلی بر روی آن احداث و بارها تعمیر شده است. بجستانیها پیرو مذهب تشیع اند. بخش بجستان طبق تقسیمات کشوری ۱۳۱۶ ش در شهرستان گناباد تشکیل شد. ۲ - شهر بَجِسْتانشهر و مرکز بخش ( جمعیت طبق سرشماری ۱۳۷۰ش: ۸۴۹۳ تن)، در ۵۲ کیلومتری غرب شهر گناباد و ۴۲ کیلومتری شمال شهر فردوس. جاده قدیمی مشهد ـ یزد از آن می‌گذشت. شهر دارای چندین رشته قنات و چهارده مسجد مهم است که یکی از آن‌ها مسجد جامع (از ۸۲۸، دوره شاهرخ تیموری) است. مزار منسوب به آصف بن بَرخیا در دهکده مزار قرار دارد و مسجد آبادی مزار نیز قدیمی است و قلعه خرابه ای در کنار ده مزار منسوب به پیروان حسن صباح ، در کوهستانی به نام گردکوه یا کردکوه (نام محلی آن گرکو) برجاست. کاروانسرایی از دوره شاه عباس صفوی جزو آثار تاریخی شهر بجستان ضبط شده است. آثار قلعه قدیمی شهر در حسینیه حاجیه دیده می‌شود. [۱]
سلطانحسین تابنده، تاریخ و جغرافی گناباد، ج۱، ص۵۵، تهران ۱۳۴۸ ش، ص ۱۷۲ ـ ۱۸۰.
[۲]
سلطانحسین تابنده، تاریخ و جغرافی گناباد، ج۱، ص۱۷۵، تهران ۱۳۴۸ ش، ص ۱۷۲ ـ ۱۸۰.
[۳]
سلطانحسین تابنده، تاریخ و جغرافی گناباد، ج۱، ص۱۷۷، تهران ۱۳۴۸ ش، ص ۱۷۲ ـ ۱۸۰.
[۴]
سلطانحسین تابنده، تاریخ و جغرافی گناباد، ج۱، ص۱۸۰، تهران ۱۳۴۸ ش، ص ۱۷۲ ـ ۱۸۰.
برخی آن قلعه را قلعه دختر و مسجد (صومعه) مزار را بازمانده ای از معبد مهری می‌دانند. [۵]
علی برزگر، گذر سرزمین ایزد: دگرگردی بجستان و بجستانیان، ج۱، ص۹۷ ـ ۹۸، تهران ۱۳۷۰ ش.
بجستان بر اثر زلزله ۱۳۴۷ ش خسارات فراوان دید. علما و فقها و محدثان بزرگی به بجستان منسوب اند. ظاهراً شهر در ۱۲۸۹ حدود ۰۰۰، ۴ تن جمعیت داشته است. [۶]
آلفونس گابریل، تحقیقات جغرافیائی راجع به ایران، ج۱، ص۲۴۴ـ۲۴۵، ترجمه فتحعلی خواجه نوری، چاپ هومان خواجه نوری، تهران ۱۳۴۸ ش.
۲.۱ - پیشینهاز گذشته بجستان اطلاع مهمی در دست نیست. بر طبق افسانه ای، بجستان (بُزستان) را سام نریمان ساخته است. [۷]
تاریخ سیستان، چاپ محمدتقی بهار، ج۱، ص۲۴، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۴ ش).
نام بجستان در معجم البلدان ، اثر متعلق به قرن هفتم، آمده است. [۸]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۴۹۷، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ ـ ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
مکانی که حمداللّه مستوفی در قرن هشتم آب و هوای آن را مانند تون دانسته است [۹]
محمدبن ابی بکر حمداللّه مستوفی، کتاب نزهه القلوب، ج۱، ص۱۴۴، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
ظاهراً با بجستان مطابقت دارد.
در قرن نهم، بر طبق نوشته حافظ ابرو، بجستان از نواحی هرات به شمار می‌آمد و دارای سه قریه و بیست مزرعه بود. ۳ - فهرست منابع(۱) محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، مرآه البلدان، چاپ عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۷ ـ ۱۳۶۸ ش، ج ۱، ص ۲۷۰، ۶۷۴. (۲) ایران، وزارت جهاد سازندگی واحد آمار و برنامه ریزی، فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع استان خراسان (۳)، تهران ۱۳۶۳ ش. (۳) ایران، وزارت راه و ترابری، دفترچه مسافات راههای کشور، تهران (۱۳۶۶ ش)، ص ۱۶۲. (۴) ایران، وزارت راه و ترابری، نقشه راههای ایران، تهران ۱۳۶۸ ش. (۵) ایران، وزارت کشور اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، تهران ۱۳۲۹ ـ ۱۳۳۱ ش، ج ۳. (۶) علی برزگر، گذر سرزمین ایزد: دگرگردی بجستان و بجستانیان، تهران ۱۳۷۰ ش. (۷) سلطانحسین تابنده، تاریخ و جغرافی گناباد، تهران ۱۳۴۸ ش، ص ۱۷۲ ـ ۱۸۰. (۸) تاریخ سیستان، چاپ محمدتقی بهار، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۴ ش). (۹) عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، جغرافیای حافظ ابرو، چاپ مایل هروی، تهران ۱۳۴۹ ش. (۱۰) محمدبن ابی بکر حمداللّه مستوفی، کتاب نزهه القلوب، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش. (۱۱) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادیها)، ج ۹: استان نهم (خراسان)، تهران ۱۳۵۵ ش، ص ۴۷ ـ ۴۸. (۱۲) مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران ۱۳۱۰ ـ ۱۳۱۱ ش، ج ۲، ص ۲۰۴. (۱۳) آلفونس گابریل، تحقیقات جغرافیائی راجع به ایران، ترجمه فتحعلی خواجه نوری، چاپ هومان خواجه نوری، تهران ۱۳۴۸ ش. (۱۴) گی لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران ۱۳۶۴ ش، ص ۳۸۴. (۱۵) مرکز آمار ایران، نتایج آمارگیری جاری جمعیت، تهران ۱۳۷۰ ش. (۱۶) چارلز متکاف مک گریگور، شرح سفری به ایالت خراسان و شمال غربی افغانستان، ترجمه مجید مهدی زاده، ج ۱، مشهد ۱۳۶۶ ش. (۱۷) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ ـ ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بجستان»، شماره۵۰۳. |