باتمانباتمان واحد اندازه گیری محصولات کشاورزی در بین اقوام ترک بوده است. ۱ - تعریف باتمانباتمان، واحد اندازه گیری محصولات کشاورزی در میان اقوام ترک و کسانی که با ترکها داد و ستد داشته‌اند. مقدار باتمان در مناطق مختلف و نیز بر حسب جنسی که توزین می‌شد متغیر بود. ازینرو محققان در تعیین وزن دقیق آن گاه با مشکل روبرو می‌شوند. برای مثال، بنا به مطالب کتب مفردات طبّی قرون دهم و یازدهم، باتمانی که در طب استفاده می‌شده، ۲۶۶ درهم وزن داشته است و حال آن‌که امروزه در ترکیه هر باتمان ۶ اُقّه ( اُقیه ) است که هر اقه ۴۰۰ درهم یا ۱۲۸۳ گرم و بنابراین هر باتمان معادل ۶۹۸ر۷ کیلوگرم است. ۲ - موادی که با واحد باتمان وزن میشوندموادی که با باتمان وزن می‌شده معمولاً گوشت و پنبه و ارزن و گندم و آرد و آب و نان بوده است. امروز در بعضی از نقاط و در میان اقوام ترک، علاوه بر محصولات کشاورزی، مایعاتی مانند روغن را نیز برحسب باتمان می‌سنجند. ۳ - تثبیت واحد باتمانپیش از آن‌که نظام واحدهای اندازه گیری اروپایی که امروز در بیش‌تر کشورهای جهان متداول است معمول شود، دولتها یا مسئولان محلی برای جلوگیری از بی نظمی لازم دیدند که باتمان و واحدهای همانند آن را تثبیت کنند. ۴ - مقدار باتمان در ترکستان غربیدر فرهنگ لغات اویغوری آمده است که بَمَنْ، کوتاه شده باتمان در چینی، برابر است با یک کِتی ، که هر کتی ۷۹ر۶۰۴ گرم بوده و نیز برابر است با ۱۶ تِل که هر تل ۷۹۹ر۳۷ گرم بوده است. در ترکستان غربی ، باتمان معادل ۷۷۸ر۳۲ کیلوگرم و در بخارا معادل ۰۹۳ر۴۵ کیلوگرم و در خیوه معادل ۴۷۵ر۲۰ گرم بوده است. در بولشایا آمده است که مقیاس باتمان در قرن یازدهم/ هفدهم در منطقة ولگا رسماً از طرف دولت پذیرفته شده بود، اما به وزن آن اشاره ای نشده است. اگر نقشی را که این منطقه در تجارت با ترکستان داشته است در نظر بگیریم، شاید بتوان گفت که کمیّت باتمان در منطقة ولگا با کمیّتی که در ترکستان آن عصر داشته برابر بوده است. ۵ - مقدار باتمان در آذربایجاندر شهرهای آذربایجان مقدار باتمان متغیر بوده است. یک باتمان در اردبیل معادل ۶ کیلوگرم و در خوی ۸۰۰ر۴ کیلوگرم و در مرند حدود ۲۰۰ر۳ کیلوگرم بوده است. باتمان تبریز ، که با نام « من تبری ز» در بلاد دیگر ایران نیز رایج است، معادل ۳ کیلوگرم است. در سفرنامه‌های سیّاحان اروپایی ، که از قرن شانزدهم تا نوزدهم میلادی از تبریز دیدار کرده اند، مقدار باتمان به تفاوت ۹۴۸ ر۲، ۷۱۱ ر۲، ۹۰۵ ر۲، ۹۳۷ ر۲، ۸۷۶ ر۲، ۹۴۶ ر۲، ۰۶۲ ر۳، ۱۷۵ ر۳ کیلوگرم ذکر شده است.در ۱۳۱۴ ش /۱۹۳۵ مقدار باتمان (من) تبریز به‌طور رسمی به ۳ کیلوگرم تثبت شد. ۶ - ترجمه باتمان در مآخذ قدیمیبرخی از مآخذ قدیمی، باتمان را ترجمه یا تعریف کرده‌اند که به بعضی از آن‌ها اشاره می‌شود. محمود کاشغری ، ادیب و لغوی قرن پنجم، نوشته است : «باتمان، المنا» [۱]
محمودبن حسین کاشغری، ج۱، ص۳۷۰، دیوان لغات الترک، استانبول ۱۳۳۳/۱۹۱۴.
[۲]
محمودبن حسین کاشغری، ج۱، ص۳۷۶، دیوان لغات الترک، استانبول ۱۳۳۳/۱۹۱۴.
ابوحیّانِ اندلسی، نحوی قرن هفتم، نوشته است : «بطمن، الرطل».در قاموسهای بعد از اینها، باتمان به اَلْمَنْ (جمع آن اَمْنان) ترجمه شده است. به عقیدة دال ، باتمان در شبه جزیرة کریمه و قفقاز ۸۸ ر۴۲۵ کیلوگرم بوده است، با این تفاوت که در کریمه وزن آن برای سیب درختی ۰۹۵ر۴ و برای کلم ۳۷۵ ر۷ کیلوگرم بوده است. شمس الدین سامی نوشته است : «باتمان واحد اندازه گیری است که وزن آن از ۲ تا ۸ اُقّه در نوسان است و در توزین مایعات و حبوبات به کار می‌رود». [۳]
شمس الدین سامی، قاموس تُرکی، ذیل «باتمان»، در سعادت (استانبول) ۱۳۱۷.
۷ - باتمان به عنوان واحد اندازه گیری طول و مساحتباتمان به عنوان واحد اندازه گیری طول و مساحت ، خاصه در بعضی از مناطق زراعی ترکستان ، برای معیّن کردن اندازة زمین به نسبت مقدار بذری که می‌کاشتند یا مقدار محصولی که برداشت می‌کردند، به کار می‌رفته است. در اسناد اویغوری درباره معاملات اراضی ، علاوه بر تعیین حدود اراضی، وسعت آن‌ها نیز ذکر شده است. اینگونه اندازه گیری در مناطق دیگری نیز دیده شده است؛ از جمله در منطقة ولگا. ۸ - چگونگی ورود باتمان به زبان ترکیباتمان، مانند بسیاری از اصطلاحات تجاری دیگر، وارد زبان ترکی شده است. مولر اصل آن را از «پَتْمان فارسی میانه » می داند. این واژه قرنها پیش ظاهراً از راه زبان ترکی وارد زبان اقوام اسلاوی شده است. در بعضی از فرهنگهای لغت اسلاوی نوشته شده که واژة باتمان «نام واحد بسیار قدیمی روسی بوده است». اینگونه مطالب نشان دهنده آن است که درپاره‌ای از محافل روسی، واژه باتمان کلمه‌ای بیگانه به شمار نیامده است. ۹ - منابع(۱) شمس الدین سامی، قاموس تُرکی، در سعادت (استانبول) ۱۳۱۷. (۲) محمودبن حسین کاشغری، دیوان لغات الترک، استانبول ۱۳۳۳/۱۹۱۴. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «باتمان»، شماره۶۹. رده‌های این صفحه : واژه شناسی
|