ایتاخایتاخ غلام معتصم عباسی و کارگزار حرمین شریفین بوده است. ۱ - معرفی ایتاخایتاخ به ترکان خزری نسب می‌برد.وی نخست در آشپزخانه شخصی به نام سلام بن ابرش، خادم منصور عباسی، به عنوان آشپز خدمت می‌کرد.معتصم پیش از خلافت به سال ۱۹۹ق. ایتاخ را از سلام خریدو در زمره خدمتکاران خود درآورد. به تدریج وی به سبب دلیری و کاردانی مورد توجه معتصم قرار گرفت و از سرداران مشهور او و دو خلیفه پس از وی، واثق (۱۲۹-۱۳۲ق.) و متوکل عباسی (۲۳۲-۲۴۷ق.) گردید. ۲ - دوران فرماندهیایتاخ در فرونشاندن شورش‌های داخلی دوران معتصم نقش اساسی داشت. نخستین منصب مهم وی، فرماندهی نیروهای خلیفه برای یاری رساندن به افشین، از فرماندهان ترک، در برابر شورش بابک خرمدین در آذربایجان بود.وی همچنین شورش کردان در موصل (۲۲۴ق.) را سرکوب کرد. [۱۰]
الکامل، ابن اثیر، ج۶، ص۵۰۶-۵۰۷.
[۱۱]
تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون، ج۳، ص۵۶۸.
سرکردگی نبرد عموریه با امپراتوری روم (۲۲۳ق.) و نیز فرماندهی لشکریان مغربی و ترک را بر عهده داشت. [۱۲]
الکامل، ابن اثیر، ج۶، ص۴۷۹-۴۸۱، ۴۸۷.
در پی این خدمات، در سال ۲۲۵ق. به امارت یمن منصوب شد. [۱۵]
الکامل، ابن اثیر، ج۶، ص۵۱۶.
۳ - شمشیر انتقام خلفاایتاخ در دوران واثق، قدرت بیشتر یافت و امور خراسان، سند و نواحی دجله به وی وا گذار شد. [۱۶]
تاریخ یعقوبی، احمد بن یعقوب، ج۲، ص۴۷۹.
نیز به عنوان حاجب (دربان) خلیفه انتخاب گشت. [۱۷]
التنبیه و الاشراف، المسعودی، ص۳۶۱.
در دوران معتصم نقش جلاد خلیفه را بر عهده داشت و از مخالفان خلفا انتقام می‌گرفت. [۱۸]
المنتظم، ابن الجوزی، ج۱۱، ص۳۱۳.
از این رو، برخی از تاریخ نگاران او را «شمشیر انتقام خلفا» خوانده‌اند. [۱۹]
تاریخ الاسلام، الذهبی، ج۱۷، ص۱۰۶.
۴ - دروان به قدرت رسیدن ایتاخپس از مرگ واثق، متوکل با حمایت و پشتیبانی برخی سرداران ترک از جمله ایتاخ، به خلافت رسید. از این رو، بسیاری از امور سیاسی و نظامی را به وی سپرد. او فرماندهی سپاهیان ترک و مغربی، ریاست برید (چاپارخانه)، حجابت خلیفه، و اداره امور دار الخلافه را بر عهده گرفت. چندی به امارت مصر، کوفه، تهامه، مکه، مدینه و دیگر مناطق حجاز منصوب شد و البته به جای خود افرادی را گماشت.در این مدت، برای وی بر منبرها دعا می‌شد. ۵ - منسب امارت حجمتوکل که از قدرت روز افزون ترکان از جمله ایتاخ بیمناک بود، در صدد کوتاه کردن دست آنان از امور خلافت برآمد و قصد کشتن او را کرد. اما از بیم شورش سپاهیان ترک، در ۲۳۴ق. او را به بهانه امارت حج [۲۶]
المعرفة و التاریخ، الفسوی، ج۱، ص۲۱۰.
از سامرا دور نمود. [۳۱]
الکامل، ابن اثیر، ج۷، ص۴۶.
[۳۲]
تاریخ الاسلام، الذهبی، ج۱۷، ص۱۰۶.
وی در ماه ذی قعده این سال، در پی پوشیدن خلعت، همراه سپاهی رهسپار حج شد.۶ - عاقبت ایتاخمتوکل افزون بر اعطای منصب یاد شده، امارت هر سرزمینی را که به آن وارد شود، به وی سپرد.چندی بعد او از امارت حرمین برکنار شدو در پی بازگشت از حج، به فرمان متوکل، به دست والی بغداد، اسحق بن ابراهیم، همراه پسران و دبیرش دستگیر و زندانی گشت. بر پایه روایت مشهور، او را به زنجیر کشیدند و آب را از او بازداشتند تا از تشنگی جان سپرد. ۷ - منابعاتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. ۸۸۵ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۸ق؛ الانباء فی تاریخ الخلفاء: ابن العمرانی (م. ۵۸۰ش.)، به کوشش السامرائی، قاهره، الآفاق العربیه، ۱۴۱۹ق؛ البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.)، بیروت، مکتبة المعارف؛ تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م. ۸۰۸ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق؛ تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق؛ تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. ۳۱۰ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. ۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق؛ تجارب الامم: ابوعلی مسکویه (م. ۴۲۱ق.)، به کوشش امامی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش؛ التنبیه و الاشراف: المسعودی (م. ۳۴۵ق.)، بیروت، دار صعب؛ شفاء الغرام: محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق؛ الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق؛ المعرفة و التاریخ: الفسوی (م. ۲۷۷ق.)، به کوشش الامری، بیروت، الرساله، ۱۴۰۱ق؛ المنتظم: ابن الجوزی (م. ۵۹۷ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق؛ النجوم الزاهره: ابن تغری بردی الاتابکی (م. ۸۷۴ق.)، مصر، وزارة الثقافة و الارشاد القومی؛ الوافی بالوفیات: الصفدی (م. ۷۶۴ق.)، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق. ۸ - پانویس۹ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «ایتاخ». |