الاوائلکتاب الاوائل نوشته ابو هلال عسکری، حسن بن عبدالله بن سهل (وفات - ۳۹۵ ه) شاعر ، ادیب ، لغت شناس در موضوع اوائل و به زبان عربی است. ۱ - معرفی مؤلفابو هلال عسکری، خود استاد در صنایع شعری و شاعر بوده و احتمالا در اوایل قرن ۴ ق در عسکر مکرم (سابقا در استان خوزستان ) زاده شد. این شهر به دست یکی از امیران حجاج بن یوسف به جای شهرک رستم گواد بنا نهاده شده بود. این شهر به سرعت آباد گشت و دانشمندانی از جمله مشهورترین آنها ابو هلال و استادش ابو احمد از آن برخاستند. ابو هلال گویی اصلا نژادی ایرانی داشته زیرا نام نیای چهارمش مهران بوده است. ابو هلال، ظاهرا همه عمر را در این عسکر گذرانید و همه آثار گرانمایه اش را نیز در همان جا تالیف کرد. از شرح حال او جز آنچه یاقوت فراهم آورده است، اطلاعی در دست نیست هر چند برخی چون نویری ، سیوطی و صفدی نام برخی کتابها و نیز برخی از اشعار او را آورده‌اند. پدر و عموی ابو هلال در تعلیم وی مؤثر بوده‌اند چرا که وی بارها روایاتی را از قول این دو در آثار خود نقل می‌کند. اما کسی که به حق، سمت استادی نسبت به او را داراست، ابو احمد عسکری است که مردی نام آور و استادی ارجمند بود و در محضر بزرگ‌ترین اساتید زمان خود چون ابن درید، صولی، طبری و ابن سراج به کسب علم پرداخته بود. ابو احمد با پشتوانه علمی خویش، ابو هلال را از سفرهای علمی بی نیاز می‌ساخت از اینرو ابو هلال بسیاری از مواد علمی را که برای تالیف کتابهایش مورد نیاز بود، از او نقل می‌کند و از همین جاست که مجموعه آثار ابو احمد با مجموعه تالیفات ابو هلال بی شباهت نیست. البته ابو هلال افزون بر ابو احمد استادان دیگری را نیز درک کرده اما یا هیچ کدام از ایشان را نمی‌شناسیم. قنازع نام نه(۹) کس را که ماخذ بی واسطه روایات او بوده‌اند یادآور می‌شود. ظاهرا وی در کار دانش اندوزی می‌کوشید اما گویی هرگز نتوانست از دانشی که اندوخته بود، بهره مادی ببرد و در جایی به تدریس و کسب معاش بپردازد. در شغل او گفته‌اند که در بازار به فروش کالا اشتغال داشت. باخرزی و یاقوت مجموعا نام ۵ تن را که در خدمت او علم آموخته‌اند، آورده‌اند اما اینان بیشتر گمنامند و تنها نام دو نفرشان را می‌شناسیم: ابو سعد سمان (م ۴۴۵ ق) و ابو اسحاق ابراهیم بن علی .درباره تاریخ وفات وی اختلاف است اما به نظر می‌رسد پس از ۴۰۰ ق بوده باشد. آثار متعدد ابو هلال بر وسعت اطلاعات او دلالت دارد. آثاری چون: الاوائل، جمهرة الامثال ، دیوان المعانی ، دیوان شعر ، الفروق اللغویة ، الکرماء و التلخیص ، کتاب التبصرة ، شرح الحماسة ، المحاسن ، العمدة و... ۲ - معرفی کتاب«اوائل» به معرفی کسانی می‌پردازد که نخستین بار سخنی یا شعری گفته‌اند و یا کاری کرده‌اند و یا امری بر ایشان گذشته است. کتاب از عصر جاهلی آغاز شده، به پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، صحابه ، خلفای اسلام ، قاضیان ، دانشمندان و ادبا امرا و وزرا می‌رسد و عاقبت به نخستین اخباری که از عجم و عرب رسیده ختم می‌شود. مؤلف در مقدمه کتاب می‌نویسد: چون دیدم که مردم از اولین کارهایی که انجام یافته و اولین اسامی که نهاده شده پرسش می‌کنند و نسبت به دانستن این امور اشتیاق نشان می‌دهند و در این بیان کتابی به این امور با در- نظر گرفتن تمام جوانبش پرداخته باشد موجود نیست، دست به تالیف این کتاب زدم. و آنرا مشتمل بر این نوع از اخبار و حاوی این نوع از آثار قرار دادم تا خوانندگان در مذاکره از آن کمک جسته و در همنشینی بدان قوت گیرند. این کتاب در ده باب تنظیم شده است. ۳ - نسخه شناسیمحقق این طبع از کتاب اوائل می‌گوید که نسخه‌ای خطی که تاریخ کتابت آن به سال ۱۲۶۷ هجری باز- می‌گردد، دارای ۳۰۰ صفحه و هر صفحه مشتمل بر ۲۱ سطر در اختیارش قرار گرفته که در ذیل آن به این نکته اشاره شده که این نسخه از نسخه موجود در کتابخانه شیخ الاسلام عارف حکمت در مدینه منوره استنساخ شده است. در این نسخه اشاره‌ای به تاریخ کتابت آن نشده بود و لکن در ذیل آن تعلیقه‌ای به دست یکی از خوانندگان آمده به تاریخ ۱۱۵۳ هجری. این نسخه مشتمل بر ۴۸۰ صفحه و هر صفحه حاوی ۱۸ سطر. محقق کتاب بر همین نسخه اعتماد کرده است. نسخه موجود در برنامه توسط محمد سید الوکیل مورد تحقیق و ضبط و تعلیق قرار گرفته و توسط انتشارات دار البشیر للثقافة و العلوم الاسلامیة برای اولین بار در سال ۱۴۰۸ قمری به چاپ رسیده است. به گفته دائرة المعارف بزرگ اسلامی ، این کتاب نخست در مدینه در سال ۱۹۶۶ میلادی به چاپ رسید و بعد از آن در سال ۱۹۷۵ میلادی توسط دو محقق سوری در دمشق منتشر شد. ابراهیم صالح استدراکاتی بر چاپ اخیر نوشته و در مجله «مجمع اللغة العربیة، شماره ۵» به چاپ رسانده است. [۸]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۶، مدخل: ابو هلال.
۴ - منابع۱. دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل: ابو هلال. ۲. مقدمه محقق کتاب ۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |