أذرأذر / آزر، نامی منسوب به پدر ابراهیم خلیل الله می یاشد. ۱ - آذر در قرآندر قرآن مجید، نام پدر حضرت ابراهیم علیه‌السلام فقط یک بار، در آیۀ ۷۴ سورۀ انعام ، آمده و در کتابهای آسمانی دیگر و نیز مآخذ تاریخی قدیم نیامده، اما در سفر تکوین تورات ، نام پدر حضرت ابراهیم علیه‌السلام، تارح یا تارخ ذکر شده است. [۲]
خزائلی، اعلام قرآن، ج۱، ص۵۵، تهران ۱۳۵۵.
۲ - آذر در لغتبنا برمنابع لغوی اسلامی، آزرغیر عربی، غیر منصرف ونامی اعجمی است که در میان معرّبات قرآن ثبت شده و چون حضرت ابراهیم علیه‌السلام وپدرانش در بابل اقامت داشته اند، این نام بابلی یا آریایی است. [۳]
خزائلی، اعلام قرآن، ج۱، ص۵۸، تهران ۱۳۵۵.
به نظر برخی، آزر صورت تصحیف شدۀ الیعازر/الیعزر عبری است، که نام خادم حضرت ابراهیم علیه‌السلام بوده است.درمنابع لغوی غربی، ریشۀ این کلمه را، به اختلاف، عبری ، سریانی و فارسی دانسته اند [۴]
آرتور جفری، لغات دخیل در قرآن، ج۱، ص۱۱۱.، ترجمۀ فریدون بدره ای، تهران ۱۳۷۲.
۳ - قرائتهای مختلفدربارۀ قرائتهای مختلف این نام ، طبرسی در تفسیر خود سه نظر ذکر کرده است:۱) آزر اگر اسم عَلم و بدل از ابیه باشد، مجرور خواهد بود، اما به سبب علم بودن وعجمه ممنوع الصرف است و بنابراین، به فتح راء بایدخوانده شود. ۲) اگر آزر منادا باشد با حذف حرف ندا ، به ضم راء خوانده می‌شود. ۳) اگر آزر بتی باشد و مفعول برای فعل محذوف، بر حسب قواعد نحو عرب جایز نیست [۵]
شیخ ابوعلی الفضل بن الحسین الطبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، جلدثالث، بیروت ۱۹۸۰.
[۶]
خزائلی، اعلام قرآن، ج۱، ص۵۶، تهران ۱۳۵۵.
[۷]
ابی اسحاق احمد بن محمد بن ابراهیم النیسابوری المعروف بالثعلبی، قصص الانبیاءالمسمی عرائس المجالس، ص ۶۳،بیروت.
برخی دیگر آن را " أأزرأتتخذ"، با همزۀ استفهام ونصبِ أأزراَ، قرائت کرده‌اند و آزر را مصدر از باب أزر یأزر، به معنای قوت، دانسته اند. برخی دیگر به کسر همزه وسکون زاء قرائت کرده‌اند که به معنای وزر و گناه است. برخی هم به معنای کج طبع یاخطا کار و مانند اینها معنا کرده اند. [۸]
خزائلی، اعلام قرآن، ج۱، ص۵۶، تهران ۱۳۵۵.
۴ - نسبت آذر با ابراهیمدر این‌که آیا آزر نام پدر ابراهیم علیه‌السلام است یاعمویش یا جد مادری اش یا آن‌که مراد رئیس وبزرگ فامیل است، اختلاف نظر وجود دارد و منشأ این اختلاف نیز آیات و روایاتی است که در این باره وارد شده است. جمعی از مفسران اهل سنّت ، همچون مقاتل بن حیان و ابی اسحاق و ضحاک و کلبی ، آزر را پدر واقعی حضرت دانسته اند [۹]
ابی اسحاق احمد بن محمد بن ابراهیم النیسابوری المعروف بالثعلبی، الکشف والبیان المعروف تفسیر الثعلبی، ص۱۶۰،جزء رابع دارحیاءالثراث‌العربی، بیروت۱۴۲۲/ ۲۰۰۲.
اما تمام مفسران و دانشمندان شیعه عقیده دارند که آزر، پدر ابراهیم نبوده بلکه عموی آن حضرت یا جد مادری وی بوده است. استدلالهای این دو گروه عبارت است از:۱) به طور کلی أب، که در مورد آزر به کار رفته است، تنها به معنای پدر نیست، بلکه در عربی به معنای سرپرست وعموست و در این باره به آیۀ ۱۳۳ سورۀ بقره استناد می‌کنند که طبق آن، یعقوب از پسران خود پرسید: «پس از من چه را خواهید پرستید؟» و آنان گفتند: « خداوند تو و خداوند پدرانت، ابراهیم و اسماعیل و اسحاق ، رامی پرستیم»، در حالی که اسماعیل عموی حضرت یعقوب بود نه پدر او، ودر عین حال لفظ أب درباره اش به کاررفته وآنچه در عربی اختصاصاً به معنای پدر است، واژۀ والد است. ۲) کسانی که آزر را نام پدرحضرت ابراهیم علیه‌السلام می‌دانند، می گویند ممکن است عمو و پدر و جدّ را، با هم، آباء بخوانند، ولی أب بر عمو به تنهایی اطلاق نمی‌شود. [۱۱]
خزائلی، اعلام قرآن، ج۱، ص۵۷، تهران ۱۳۵۵.
۳) با استناد به آیۀ ۲۱۹ سورۀ شعراء وهمچنین خبر متواتر از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم که فرمودند: «خداوند مرا از پشت پاکان به زهدانهای پاک‌زنان برد ومرا از آلودگی زمان جاهلیت پاک نگاه داشت»، مشخص می‌شود که حضرت ابراهیم علیه‌السلام ازاجداد پیامبر اکرم به شمار می‌آید و بنابراین، آزر نمی‌تواند پدر او باشد [۱۳]
فخرالدین محمد بن عمربن الحسین ابن علی التمیمی ابکری الرازی الشافعی، التفسیر الکبیر اومفاتیح الغیب، ص۳۳، بیروت.
.مخالفان معتقدند هر گاه نجاست مشرکان را از احکام تشریعی اسلام بدانیم، اشکال استنتاجی که مطرح شد رفع می‌شود و به این نتیجه می‌رسیم که هیچ گونه تأویل یا تغییر قرائنی در آیه قرآنی لازم نیست وآزرنام پدرابراهیم است. [۱۴]
خزائلی، اعلام قرآن، ج۱، ص۵۷، تهران ۱۳۵۵.
۴) استدلال دیگراین است که درهیچ یک ازمنابع تاریخی، اسم پدر حضرت ابراهیم علیه‌السلام، آزرذکرنشده است [۱۵]
فخرالدین محمد بن عمربن الحسین ابن علی التمیمی ابکری الرازی الشافعی، التفسیر الکبیر اومفاتیح الغیب، ص۳۳، بیروت.
.۵ - فهرست منابع(۱) شیخ ابوعلی الفضل بن الحسین الطبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، جلدثالث، بیروت ۱۹۸۰. (۲) ابی اسحاق احمد بن محمد بن ابراهیم النیسابوری المعروف بالثعلبی، قصص الانبیاءالمسمی عرائس المجالس، بیروت. (۳) ابی اسحاق احمد بن محمد بن ابراهیم النیسابوری المعروف بالثعلبی، الکشف والبیان المعروف تفسیر الثعلبی، جزء رابع دارحیاءالثراث‌العربی، بیروت۱۴۲۲/ ۲۰۰۲. (۴) قطب الذین سعیدبن هبه‌الله الّراوندی، قصص الانبیاء، تصحیح غلامرضا عرفانیان، مشهد ۱۴۰۹. (۵) خزائلی، اعلام قرآن، تهران ۱۳۵۵. (۶) آرتور جفری، لغات دخیل در قرآن، ترجمۀ فریدون بدره ای، تهران ۱۳۷۲. (۷) فخرالدین محمد بن عمربن الحسین ابن علی التمیمی ابکری الرازی الشافعی، التفسیر الکبیر اومفاتیح الغیب، بیروت. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «أذر»، ج۱،ص۷۲۳۱. |