همگراییاز دیدگاه قرآن کریم، انسان‌ها وحدت در خلقت دارند، چون خداوند آنها را از «نفس واحده» آفریده است. ۱ - وحدت و همگراییدر این مقاله نگرش قرآن به همگرایی و وحدت میان انسان‌ها و عوامل بر هم زننده آن مورد بررسی قرار گرفته است. از دیدگاه قرآن، انسان‌ها در آفرینش از یک گوهرند و وحدت دارند، یعنی همه از حضرت آدم به وجود آمدند، لیکن به سبب امتحان بشر و ظهور استعدادها و ظرفیت‌های او و نیز حسد و دنیاطلبی، فرقه گرایی، تفرقه افکنی‌های دشمنان و بدخواهان، القائات شیطانی، مسخره کردن متقابل افراد و گروه‌ها، دادن لقب‌های زشت به یکدیگر و سوء ظن به یکدیگر، این وحدت فرو پاشیده است. قرآن کریم برای تحقق دوباره امت واحد، این مؤلفه‌ها را پیشنهاد می‌دهد: اخوت بین مسلمانان، مودت مسلمانان، الفت بین مسلمانان، رحمت مسلمانان در قبال همدیگر، رافت بین مسلمانان، عفو، فضل، صفح، اصلاح، تعارف، احترام به سایر ادیان و پیامبران الهی و رد انحصارطلبی گروهی خاص در مورد خداوند. ۲ - مقدمهآیا انسان‌ها ذاتا از یکدیگر بیگانه‌اند یا در ذات خود به همکاری و همگرایی تمایل دارند؟ در صورت همگرایی ذاتی انسان‌ها، چه عواملی باعث تفرقه و واگرایی و فروپاشی وحدت می‌شود؟ به نظر می‌رسد با توجه به آموزه‌های اسلامی، دلایل فراوانی مبنی بر وجود زمینه‌ها و عناصر همگرایی، وفاق، اتحاد و تعاون و در یک کلام امت واحده در انسان‌ها وجود دارد که در این مقاله به مطالعه و بررسی این موضوع می‌پردازیم. ۳ - مراد از وحدت انسان هامنظور از «وحدت انسان‌ها»، توحید اعتقادی و دینی و کنار گذاشتن اختلافات فکری و اعتقادی و سلیقه‌ای میان آنها نیست، بلکه مراد این است که با حفظ این اختلافات، نسبت به هم همدلی پیدا کنند و به حقوق یکدیگر احترام بگذارند و مصالح متقابل را رعایت کنند. همچنین منظور از «وحدت امت اسلامی»، وحدت مواضع اعتقادی و فقهی و عدم بیان آنها نیست، بلکه مقصود این است که نخست فرقه‌های اسلامی به طور صحیح یکدیگر را بشناسند، از مواضع فکری و اعتقادی هم کاملا مطلع شوند و برای حفظ و گسترش کیان اسلام از نزاعی که قرآن کریم آن را نهی کرده «ولا تنازعوا فتفشلوا وتذهب ریحکم» بپرهیزند و برای دفاع از ساحت قرآن و اصول ثابت و مشترک اسلامی، ید واحده باشند. از دیدگاه قرآن کریم، انسان‌ها وحدت در خلقت دارند، چون خداوند آنها را از «نفس واحده» آفریده است. «نفس» به معنای عین است و نفس هر شئ یعنی عین آن شئ، و نفس انسان آن چیزی است که قوام انسان به آن است و انسان به واسطه آن، انسان است و آن مجموع روح و جسم انسان در این دنیا و روح به تنهایی در برزخ است. [۳]
فخرالدین محمد رازی، تفسیر کبیر (بیروت: دارالمعرفة، ۱۴۱۴ق) ج۸، ص۶۴.
۴ - نفس واحده در قرآندر آیات ذیل بر مفهوم نفس واحده تاکید شده است: (۱) «یا ایها الناس اتقوا ربکم الذی خلقکم من نفس واحدة وخلق منها زوجها وبث منهما رجالا کثیرا ونساء ای مردم، از پروردگارتان پروا کنید، همو که شما را از یک تن یگانه بیافرید و همسر او را هم از او پدید آورد و از آن دو مردان و زنان بسیاری پراکند.» ۴.۱ - دیدگاه مفسرانعلامه طباطبایی و فخر رازی معتقدند مراد از «نفس واحده» در آیه شریفه حضرت آدم علیه‌السّلام و مراد از «زوجها» همسرش حواست که این دو والدین انسان‌ها هستند و خلقت حوا نیز از آدم علیه‌السّلام است؛ بنابراین خلقت همه انسان‌ها به حضرت آدم منتهی شده و وحدت در خلقت دارند. [۶]
فخرالدین محمد رازی، تفسیر کبیر، ج۵، ص۱۶۷.
محمد رشید رضا نیز با تاکید بر این که همه انسان‌ها از نفس واحده خلق شده‌اند و وحدت در خلقت دارند، می‌گوید: در این که آن «نفس واحده» کیست، اقوال مختلفی است لکن منافاتی ندارد که مراد حضرت آدم علیه‌السّلام باشد. [۷]
محمد رشید رضا، المنار (بیروت: دارالمعرفة، ۱۴۱۴ق) ج۴، ص۲۲۳- ۳۲۶.
فخر رازی در تفسیر آیه فوق می‌گوید: این امر که همه انسان‌ها از «نفس واحده» خلق شده‌اند می‌طلبد که نوعی انس و اتحاد بین انسان‌ها برقرار باشد تا موجب زیادتر شدن محبت و ترک تفاخر و تکبر بریکدیگر شود. [۸]
فخرالدین محمد رازی، تفسیر کبیر، ص۱۶۷.
(۲) «و هو الذی انشاکم من نفس واحدة فمستقر و مستودع قد فصلنا الآیات لقوم یفقهون و اوست که شما را از تن یگانه‌ای پدید آورد و آن گاه (شما را) قرارگاه و ودیعت گاهی است. به راستی که آیات (خود) را برای قومی که در می‌یابند به روشنی بیان کرده‌ایم.» و محمد رشید رضا درباره این آیه می‌گویند: مراد از «انشاکم» در آیه شریفه، «خلقکم» است و به این معناست که ذریه انسان با همه فزونی و گستردگی اش به حضرت آدم علیه‌السّلام منتهی می‌شود و بعضی از این ذریه، خلق شده و در زمین مستقرند و برخی نیز هنوز به دنیا نیامده‌اند و در صلب‌ها و رحم‌ها هستند و در آینده متولد خواهند شد. (آیات دیگری نیز در این باره وجود دارد از جمله در سوره اعراف و زمر: ). همان طور که بیان شد، طبق مفاهیم قرآن، همه انسان‌ها از «نفس واحده» یعنی حضرت آدم خلق شده‌اند. از دیدگاه قرآن، این وحدت بشر در آفرینش، باید به وحدت در امت بینجامد؛ انسان‌ها فطرتا با هم دوستی و الفت دارند و امتی واحد، متحد و همبسته را تشکیل می‌دهند. قرآن کریم تشکیل امت واحد را یک برنامه وسیع و جهانی برای تحقق حکومت جهانی واحد می‌داند. برای تحقق این آرمان در ادیان مختلف به ظهور مصلح آخر الزمان نوید داده است که وی این امت جهانی را بنیان می‌نهد. [۱۳]
عبدالله حامد، اختلاف در امت واحد (تهران: انتشارات قلم) ص۲۴.
۵ - آیات «امت واحدة»در قرآن «امت» به چند معنا آمده است: [۱۴]
محمد رشید رضا، المنار، ج۲، ص۲۶۷.
۱. ملتی که دینی واحد دارند: «ان هذه امتکم امة واحدة». ۲. امت به معنای جماعت : «وممن خلقنا امة یهدون بالحق وبه یعدلون». ۳. امت به معنای چند سال: «ولئن اخرنا عنهم العذاب الی امة معدودة». ۴. امامی که پیشوا و مقتدای سایرین است: «ان ابراهیم کان امة قانتا لله». ۵.۱ - دسته بندی موضوعی آیات«امت واحده» در نه آیه قرآن آمده است که این آیات را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد: ۵.۱.۱ - وحدت فطریدسته اول: آیاتی که خطاب به پیامبران بوده و فرمان الهی را برای تشکیل امت واحد به آنان یادآور می‌شود و بیان می‌کند که مردم به طور فطری و غریزی امت یگانه‌ای هستند و سرشت آنها اقتضا می‌کند که در این جهت حرکت کنند، اما اختلافاتی که پیش می‌آید آنان را به تفرقه می‌کشاند. تاکید بر وحدت فطری امت‌ها در این آیات به این معناست که پیامبران باید موانع این وحدت را بردارند. این دسته آیات هشدار می‌دهد که تنها خدا شایسته سروری است و باید فقط او را عبادت کرد که این خود می‌تواند موضع وحدت امت نیز باشد؛ سپس بیان می‌کند که امت‌های پیامبران در طور تاریخ عصیان کرده و به تفرقه کشیده شده‌اند؛ این آیات عبارتند از: (۱) «ان هذه امتکم امة واحدة و انا ربکم فاعبدون و تقطعوا امرهم بینهم کل الینا راجعون این امت شماست که امتی یگانه است و من پروردگار شما هستم، پس مرا بپرستید، ولی آنان در کار خود اختلاف پیدا کردند و همگی شان به سوی ما باز می‌گردند.» (۲) «وان هذه امتکم امة واحدة وانا ربکم فاتقون فتقطعوا امرهم بینهم زبرا کل حزب بما لدیهم فرحون و همانا این امت شماست، امتی یگانه و من پروردگار شما هستم، از من پروا کنید، ولی آنان در کارشان میان خود اختلاف و تفرقه یافتند، هر گروهی به آنچه در دست دارد شادمان است.» فخر رازی می‌گوید: مراد از وحدت امت، وحدت در دین است و مراد از دین، اصولی است که مورد قبول همه شرایع است، مثل التزام به وجود ذات خداوند و صفاتش و امثال آن؛ بنابراین مختلف بودن شریعت‌های پیامبران، خللی به وحدت امت وارد نمی‌کند، چون به هرحال پیروان همه شرایع به اصول واحدی ملتزم هستند. [۲۱]
فخرالدین محمد رازی، تفسیر کبیر، ج۱۲، جزء ۲۳، ص۱۰۵.
۵.۱.۲ - اختیار و انتخاب وحدتدسته دوم: آیاتی که هر نوع مشیت جبرآمیز خداوند برای رسیدن به امت واحد را نفی می‌کند و نشان می‌دهد اراده خدا بر این تعلق گرفته که انسان با انتخاب و اختیار خود به امت واحد برسد. دسته دوم چهار آیه را شامل می‌شود که دو آیه از آن ویژه امت‌های پیشین بوده و یک آیه شامل امت اسلام و امت‌های پیشین است. این سه آیه ناظر به امت واحد بشری است، اما آیه چهارم ناظر به وحدت امت اسلام است. این آیات عبارتنداز: (۱) «ولو شاء ربک لجعل الناس امة واحدة ولا یزالون مختلفین الا من رحم ربک و اگر پروردگارت می‌خواست، مردم را امت یگانه‌ای قرار می‌داد، ولی همچنان اختلاف می‌ورزند مگر کسانی که خداوند (بر آنان) رحمت آورد.» این آیه ناظر به امت واحد بشری است. علامه طباطبایی در این باره می‌گوید: مراد از وحدت و اختلاف در این آیه، وحدت و اختلاف در دین است. فخر رازی نیز معتقد است این آیه ناظر به امت واحد بشری است. [۲۴]
فخرالدین محمد رازی، تفسیر کبیر، ج۹، جزء ۱۸، ص۷۸.
رشید رضا هم معتقد است این آیه ناظر بر امت واحد بشری است و علت عدم اتحاد، امتحان انسان است. (۲) «ولو شاء الله لجعلهم امة واحدة ولکن یدخل من یشاء فی رحمته والظالمون ما لهم من ولی ولا نصیر و اگر خداوند می‌خواست آنان را امت یگانه‌ای قرار می‌داد، ولی هر کس را که بخواهد در جوار رحمتش در می‌آورد و ستمکاران (مشرک) یار و یاوری ندارند.» این آیه نیز ناظر به امت واحد بشری است. علامه طباطبایی و فخر رازی معتقدند در این آیه خداوند به پیامبر می‌فرماید که اگر خدا می‌خواست همه مردم را یک امت قرار می‌داد با صفاتی یکسان به نحوی که یا همه مؤمن باشند و وارد بهشت شوند و یا همه کافر باشند و وارد جهنم شوند، ولی سنت الهی این گونه است که انسان‌ها را آزاد بگذارد تا خود راهشان را برگزینند و آن گاه صالحان را از فاسقان جدا ساخته، صالحان را به بهشت و فاسقان را به جهنم وارد سازد. [۲۸]
فخرالدین محمد رازی، تفسیر کبیر، ج۱۴، جزء ۲۷، ص۱۴۹.
(۳) «ولو شاء الله لجعلکم امة واحدة ولکن لیبلوکم فی ما آتاکم فاستبقوا الخیرات... و اگر خداوند می‌خواست شما را امت یگانه‌ای قرار می‌داد، ولی (چنین کرد) تا شما را در آنچه به شما بخشیده است بیازماید.» خطاب آیه شامل هم امت‌های پیشین و هم امت اسلام بوده و ناظر به امت واحد بشری است. علامه طباطبایی و فخر رازی و رشید رضا در تفسیر آیه می‌گویند: این آیه، ناظر به امت واحد بشری است، اما خداوند برای امتحان افراد بشر و تفکیک نیکان و بدان از یکدیگر، وحدت را در میان آنان ایجاد نکرد. [۳۲]
محمد رشید رضا، المنار، ج۶، ص۴۱۸.
(۴) «ولو شاء الله لجعلکم امة واحدة ولکن یضل من یشاء ویهدی من یشاء ولتسالن عما کنتم تعملون و اگر خداوند می‌خواست شما را امت یگانه‌ای قرار می‌داد، ولی هر که را بخواهد بی راه می‌گذارد و هر که را بخواهد به راه می‌آورد و از چون و چند آنچه کردید از شما خواهند پرسید.» این آیه ناظر به امت واحد اسلامی است. علامه طباطبایی و فخر رازی در تفسیر این آیه بر این باورند که خداوند پس از این که در آیات قبلی به اختلافات میان مردم اشاره کرده، در این آیه می‌فرماید که این اختلافات غرض الهی در امر خلقت را نقض نمی‌کند، اگر خداوند بخواهد اینان را امت واحد قرار می‌دهد ولکن این گونه نخواسته است تا هر کسی با اراده و خواست خود به سوی هدایت یا گمراهی برود و خداوند جزای عمل هر دو گروه را داده و آنان را در قبال اعمالشان باز خواست می‌کند. [۳۵]
فخرالدین محمد رازی، تفسیر کبیر، ج۱۰، جزء ۲۰، ص۱۱۲.
۵.۱.۳ - وحدت اولیه و بروز اختلافاتدسته سوم: آیاتی که دلالت می‌کند انسان‌ها در ابتدا امت واحدی بودند، سپس بین آنان اختلافاتی به وجود آمد و اتحادشان بر هم خورد. این آیات عبارتند از: (۱) «کان الناس امة واحدة فبعث الله النبیین مبشرین ومنذرین وانزل معهم الکتاب بالحق لیحکم بین الناس فیما اختلفوا فیه وما اختلف فیه الا الذین اوتوه من بعد ما جاءتهم البینات بغیا بینهم (در آغاز) مردم امت یگانه‌ای بودند آن گاه خداوند پیامبران مژده آور و هشدار دهنده بر انگیخت و بر آنان، به حق، کتاب آسمانی نازل کرد تا در هر آنچه اختلاف می‌ورزند در میان آنان داوری کند و در آن اختلاف نکردند مگر کسانی که به آنان دین و کتاب داده شده بود که پس از آن که روشنگری‌ها نصیبشان شد از رشک و رقابتی که با هم داشتند (به اختلاف دامن می‌زدند).» علامه طباطبایی و رشید رضا در تفسیر این آیه می‌گویند: بر اساس این آیه، مردم در آغاز در امور دنیوی و مادیات، امت واحدی بودند، یعنی همگی به نحو یکسان از مادیات بهره مند بودند تا این که با افزایش جمعیت بشر و گسترش نیازهای آنان، انسان‌ها برای رفع نیازهای خود به همکاری متقابل پرداختند و این امر موجب اختلاف بین آنان شده است. برای رفع این اختلافات، خداوند، پیامبران و قوانینی را در قالب شریعت برای مردم فرستاد، لکن عده‌ای از اهل کتاب با آگاهی و از سر ظلم در شریعت الهی نیز ایجاد اختلاف کردند و موجب تفرقه مردم شدند؛ بنابراین از دیدگاه علامه طباطبایی و رشید رضا، امت واحدی که قرآن حکایت می‌کند در امور دنیوی و مادیات واحد بوده‌اند. فخر رازی نیز در تفسیر آیه می‌گوید: بر اساس این آیه مردم در ابتدا امت واحدی بودند، لکن در زمان‌های بعدی اختلاف پیدا کردند که این اختلاف به سبب حسد و نزاع عده‌ای در مادیات ایجاد شده است. وی در این که وحدت این امت در چه بوده است، اقوالی را ذکر می‌کند و معتقد است قول مشهور این است که در اعتقاد به حق و تبعیت از آن وحدت داشته‌اند. [۳۹]
فخرالدین محمد رازی، تفسیر کبیر، ج۳، جزء ۶، ص۱۲.
(۲) «وما کان الناس الا امة واحدة فاختلفوا ولولا کلمة سبقت من ربک لقضی بینهم فیما فیه یختلفون و مرم جز امت واحدی نبودند که سپس اختلاف پیدا کردند و اگر وعده خداوند از پیش مقرر نگشته بود (به تاخیر حکم و عذاب) بین آنان در آنچه اختلاف کردند داوری می‌شد.» علامه طباطبایی و فخر رازی گفته‌اند: با توجه به این آیه، مردم درگذشته امت واحد بوده و دین واحد یعنی دین توحیدی داشته‌اند، سپس در آن اختلاف کرده برخی موحد و برخی مشرک شدند. [۴۲]
فخرالدین محمد رازی، تفسیر کبیر، ج۹، جزء ۱۷، ص۶۴.
محمد رشید رضا این آیه را به نحوی تفسیر می‌کند که آیه قبلی را تفسیر کرد. [۴۳]
محمد رشید رضا، المنار، ج۱۱، ص۳۲۸.
(۳) «ولولا ان یکون الناس امة واحدة لجعلنا لمن یکفر بالرحمن لبیوتهم سقفا من فضة ومعارج علیها یظهرون و اگر نبود که (نمی‌خواستیم)، مردم امت یگانه‌ای (در کفر) می‌شدند برای خانه‌های کسانی که بر خداوند رحمان کفر می‌ورزیدند سقف‌هایی سیمین پدید می‌آوردیم و نیز نردبان‌هایی که از آن بالا روند.» علامه طباطبایی می‌گوید این امت واحد، در برخورداری از اسباب و عوامل زندگی واحد بودند و خداوند برای بقای این وحدت، به کفار برتری این چنینی نداده است. بر اساس این سه دسته آیات انسان‌ها در ابتدا امت واحد بودند، اما بعد اختلافاتی بین آنان ایجاد شد، خداوند پیامبرانی را برای رفع این اختلافات فرستاد و پس از پیامبر خاتم، ائمه علیهم‌السّلام را مامور به این امر کرد. هر چند در این خصوص تاکنون نتیجه مطلوب به دست نیامده است، لیکن امید می‌رود در حکومت حضرت مهدی علیه‌السّلام امت واحدی پدیدار گردد. ۶ - فلسفه امت واحدهبی تردید از مهم‌ترین مسائل امروز جهان اسلام ، وحدت است، که به دلایل زیر ضروری می‌نماید: ۱. وحدت اسلامی فراهم کننده قدرتی حقیقی است که می‌تواند تکیه گاه استواری برای مسلمانان در رویارویی‌های فرهنگی بین تمدن‌ها باشد، زیرا گرچه مسلمانان از نیروی عظیم انسانی، امکانات مادی فراوان، موقعیت‌های استراتژیک، روحیه معنوی بالا، فرهنگ و دیدگاه اعتقادی و فکری مترقی برخوردارند، اما چنانچه میان این اجزا و عناصر پراکنده اتحادی ایجاد نشود -همان طور که در حال حاضر چنین است- این مجموعه عظیم کارآیی نخواهد داشت. [۴۶]
سیدمحمدباقر حکیم، وحدت اسلامی (از دیدگاه قرآن و سنت)، ترجمه عبدالهادی فقهی زاده (تهران: تبیان، ۱۳۷۷) ص۳۱.
۲. وحدت اسلامی می‌تواند زمینه گسترده‌ای برای پژوهش و اجتهاد در منابع اسلامی فراهم آورد و بدین وسیله در رویارویی‌های فکری، فرهنگی و حل مشکلات انسانی یاری رساند. ۳. وحدت اسلامی موجب الگو شدن دیدگاه‌های اسلامی است. [۴۷]
سیدمحمدباقر حکیم، وحدت اسلامی (از دیدگاه قرآن و سنت)، ترجمه عبدالهادی فقهی زاده (تهران: تبیان، ۱۳۷۷) ص۳۱.
۴. وحدت اسلامی بر توانایی و مقاومت جامعه در مواجهه با دشواری‌ها و بحران‌ها و برخورد با دشمنان خارجی می‌افزاید. قرآن کریم بر این نکته تاکید دارد که وحدت مایه استواری و نیرومندی است و اختلاف موجب شکست و سستی است: «ولا تنازعوا فتفشلوا وتذهب ریحکم واصبروا ان الله مع الصابرین و اختلاف کلمه نداشته باشید که بددل خواهید شد و شان و شوکتتان بر باد می‌رود و شکیبایی کنید که خداوند با شکیبایان است.» ۵. وحدت اسلامی دستاورد طبیعی تکامل انسان و گویای پیشرفت و رشد فکری جامعه دینی است. [۴۹]
سیدمحمدباقر حکیم، وحدت اسلامی (از دیدگاه قرآن و سنت)، ص۱۱۷.
۶. وحدت عامل اساسی در پیروزی پیامبر اسلام و نیز پیروزی انقلاب اسلامی ایران بود؛ وحدت همیشه عامل پیروزی بوده و خواهد بود. [۵۰]
صلاح الدین حسام، «وحدت و ضرورت آن» وحدت مسلمین (دفتر کنگره جهانی ائمه جمعه و جماعات)، ص۵۱۳.
۷ - پانویس
۸ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «همگرایی»، تاریخ بازیابی ۴/۱۲/۱۳۹۴. رده‌های این صفحه : مقالات اندیشه قم
|