نشریه تمدننشریه تمدن، نشریه‌ای سیاسی و اجتماعی متعلق به نخستین سال‌های مشروطیت می‌باشد. ۱ - سردبیر و صاحب امتیازاین نشریه به سردبیری و صاحب امتیازی میرزا رضاخان مدبّرالممالک هرندی، به تناوب و در دوره های مختلف، در تهران منتشر می‌شد. ۲ - معرفی اجمالی سردبیرمیرزا رضاخان، متولد روستای هرند، از توابع شهرستان اصفهان، بود. مدتی در حوزه علمیه اصفهان تحصیل کرد، سپس در اوان مشروطیت، در کسوت روحانیت، با عنوان «مدیرالشریعه» به تهران آمد، اما در پی حادثه‌ای که باعث شد به حکم علاءالدوله، حاکم تهران، شلاق بخورد (۱۳۲۳)، و نیز به سبب سوء ظن به روحانیون در پی حمله به کالسکه صدراعظم، این عنوان و لباس روحانیت را به کناری نهاد و در چاپخانه خورشید به کار پرداخت. [۱]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، بخش ۲، ج ۴، ج۲، ص۳۷۰، ص ۷۰.
این امر او را با مطبوعات آشنا کرد و سبب شد که در ۲۲ سالگی در مقام مدیر، نشریه تمدن را منتشر کند. [۲]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۴، ص۷۰.
پس از به توپ بسته شدن مجلس به دستور محمدعلی شاه، از طریق بوشهر به هند گریخت [۳]
یاسنت لویی رابینو، روزنامه های ایران، ج۱، ص۱۰۶.
و در آن‌جا در روزنامه حبل المتین [۴]
روزنامه حبل المتین، سال ۱۶، ش ۹ و ۱۰، ۱۷ و ۲۴ شعبان ۱۳۲۶.
در دفاع از مشروطیت و انتقاد از استبداد، مقاله نوشت، [۵]
محمدحسین خسروپناه، مدبرالممالک هرندی و رویارویی سنت و مدرنیته درایران، ج۱، ص۸۸.
سپس راهی مصر شد اما تلاش‌های وی برای ادامه انتشار تمدن در مصر به جایی نرسید. او از راه استانبول به قفقاز و سپس به رشت رفت و از آن‌جا همراه مجاهدان گیلان به تهران آمد و انتشار تمدن را از سر گرفت. [۶]
محمد محیط طباطبائی، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، ج۱، ص۱۴۹.
۳ - شروع انتشار نشریهنخستین شماره تمدن به قطع ۲۲ در ۳۵ سانتیمتر در چهار صفحه در هفدهم ذیحجّه ۱۳۲۴، پس از استقرار مجلس شورای ملی، انتشار یافت [۷]
مطبوعات ایران: فهرست تحلیلی کتابخانه مجلس سنا، ج۱، ص۷۰.
[۸]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۲، ص۳۷۰.
[۹]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۴، ص۷۰: شنبه یازدهم ذیحجّه.
که اجازه انتشار آن همراه با نشریه‌های ندای وطن، صبح صادق و حبل المتین صادر شده بود. [۱۰]
محمد محیط طباطبائی، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، ج۱، ص۱۲۳.
بهای تک شماره آن صد دینار و اشتراک یک ساله آن دوازده قران و در شهرستانها هفده قران، در قفقاز و روسیه چهار منات و در هندوستان هفت روپیه بود. [۱۱]
نشریه تمدن، سال ۱، ش ۲، ص ۱.
ترتیب انتشار آن تا دو ماه، هفته‌ای یک شماره و بعد از دو ماه هفته‌ای دو و از شماره اول سال دوم چهار شماره بود. [۱۲]
مطبوعات ایران: فهرست تحلیلی کتابخانه مجلس سنا، ج۱، ص۷۰.
۴ - توقف انتشار نشریهدر دوره نخست جمعاً ۹۴ شماره تمدن به چاپ رسید [۱۳]
محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۳۶.
اما در پی به توپ بسته شدن مجلس و گریختن مدبّرالممالک به هند، انتشار آن متوقف شد. مدبّرالممالک، به یاری سیدجلال الدین مؤیدالاسلام، یک شماره از تمدن را در کلکته، اول رمضان ۱۳۲۶، به چاپ رساند و یک شماره را نیز در رشت در ۲۹ ربیع الاخر ۱۳۲۷ منتشر کرد. [۱۴]
محمد محیط طباطبائی، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، ج۱، ص۱۴۹.
[۱۵]
محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۳۷ـ ۱۳۸.
۵ - شروع دوباره نشریهپس از فتح تهران، اولین شماره تمدن از سال چهارمِ تأسیس آن در سه شنبه ۷ شوال ۱۳۲۸ منتشر گردید. [۱۶]
محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۳۸.
در ۱۳۲۹، تمدن به صورت روزانه و در قطع خشتی با عنوان اطلاعات روزانه تمدن با تغییراتی در محتوای آن به چاپ رسید [۱۷]
محمدعلی تربیت، تاریخ مطبوعات ایران در ادوارد گرانویل براون، ج۱، ص۲۹۵.
و نشر آن تا۱۳۳۰ دوام یافت. [۱۸]
محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۳۸.
۶ - چاپخانه‌های نشریهتمدن در چاپخانه‌های آن دوره تهران، از جمله خورشید و مجلس، [۱۹]
محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۳۵.
چاپ سربی می‌شد. [۲۰]
محمدعلی تربیت، تاریخ مطبوعات ایران در ادوارد گرانویل براون، ج۱، ص۲۹۴.
مدبّرالممالک پس از تعطیل شدن تمدن در ۱۳۳۰، سرپرست روزنامه های دیوان عدالت و روزنامه رسمی دولت ایران و نیز چاپخانه تمدن شد. ۷ - وفات سردبیر نشریهوی در هفدهم صفر ۱۳۳۶ در تهران درگذشت. در مراسم تشییع جنازه وی همه کارگران چاپخانه‌های تهران شرکت کردند؛ در نتیجه، در نوزدهم صفر آن سال هیچ روزنامه ای در تهران منتشر نشد. [۲۱]
محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۳۹ـ۱۴۰.
۸ - موضع سردبیر نشریهبررسی محتوا و موضع گیریهای سیاسی ـ اجتماعی تمدن نمی‌تواند مستقل از عقاید مدیر آن باشد، وی از جمله اندیشمندان در باب سنّت و تجدد بود و جهت گیری عمده تمدن را او تعیین می‌کرد؛ عبارت «آینه ملی» بر پیشانی روزنامه، نماد برجسته این موضع گیری و تأکید وی بر ملی گرایی بود (شماره اول جمله «هواللّه حسبی» آمده است). ۹ - ویژگی‌های نشریهتمدن ورای جناح بندیهای سیاسی در ایران، در جستجوی بنیانهای نظری علل عقب ماندگی جوامع آسیایی و مبارزه با خُرافه و غلبه بر موانع پیروی از خردورزی و معضلات آموزش دانش جدید در ایران بود. [۲۲]
نشریه تمدن، ش ۶۲، ربیع الاول ۱۳۲۶، ش ۶۵.
[۲۳]
نشریه تمدن، ۱۲ ربیع الاول ۱۳۲۶، ش ۶۶، ۱۴ ربیع الاول ۱۳۲۶.
از دیگر ویژگی‌های این نشریه، توجه به مسائل زنان [۲۴]
نشریه تمدن، ش ۱۲، ۷ ربیع الاول ۱۳۲۵، ش ۱۵، ۲۷ ربیع الاول ۱۳۲۵.
و جوانان، [۲۵]
نشریه تمدن، ش ۱۳، ۱۵ ربیع الاول ۱۳۲۵.
به عنوان بخشی از رویکرد آن به توسعه سیاسی و فرهنگی، بود. گفتنی است که تمدن، بیشتر، نمایندگان مجلس و کارگزاران عالی رتبه دولتی را مورد خطاب قرار می‌داد. [۲۶]
نشریه تمدن، ش ۲، ۲۴ ذیحجه ۱۳۲۴، ش ۳، ۲ محرّم و ش ۴، ۱۲ محرّم ۱۳۲۵.
در مجموع، سیر محتوایی تمدن از مقالات آتشین و موضع گیریهای تند به اتخاذ مواضع معتدل‌تر و مباحث بنیادی‌تری در حوزه‌های سیاسی و اجتماعی گرایید.۱۰ - فهرست منابع(۱) محمدعلی تربیت ، تاریخ مطبوعات ایران در ادوارد گرانویل براون ، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورة مشروطیت ،ج ۲، ترجمة محمد عباسی ، تهران ?( ۱۳۳۷ ش ) ؛ (۲) محمدحسین خسروپناه ، «مدبرالممالک هرندی و رویارویی سنت و مدرنیته در ایران »، گفتگو ، ش ۲۲ (زمستان ۱۳۷۷)؛ (۳) یاسنت لویی رابینو، روزنامه های ایران : از آغاز تا سال ۱۳۲۹ ه ق / ۱۲۸۹ ه ش ، با اضافات و شرح کامل به همراه تصاویر روزنامه ها ، ترجمه و تدوین جعفر خمامی زاده ، تهران ۱۳۷۲ ش ؛ (۴) محمد صدرهاشمی ، تاریخ جراید و مجلات ایران ، اصفهان ۱۳۶۳ـ۱۳۶۴ ش ؛ (۵) محمد محیط طباطبائی ، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران ، تهران ۱۳۷۵ ش ؛ (۶) مطبوعات ایران : فهرست تحلیلی کتابخانة مجلس سنا ، ( گردآوری ) شهین اسفندیاری و دیگران ، تهران : مؤسسة تحقیقات و برنامه ریزی علمی و آموزشی ، ۱۳۵۸ ش ؛ (۷) محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی ، تاریخ بیداری ایرانیان ، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی ، تهران ۱۳۶۲ ش . ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «نشریه تمدن»، شماره۳۸۶۷. |